NOT ONLY INTERPRET BUT CHANGE THE WORLD

/>"HINDI LAMANG IPAKAHULUGAN, KUNDI BAGUHIN DIN ANG MUNDO":
Proyekto tungo sa Paglunsad ng Rebolusyong Pangkultura
LEKTURA SA UPLB SIKLAB PROGRAM, Feb. 6, 2017

ni E. SAN JUAN, Jr.

Sa bisa ng likas na kalakaran ng mga bagay, nasa sambayanan mismo ang lahat ng kapangyarihang nakasasaklaw rito....Kung nasa pagtutugma ng katwiran at karanasan ang katotohanan, nasa pagtutugma ng teorya at praktika ang birtud.
--APOLINARIO MABINI

It is no longer a matter of bringing death into play in the field of sovereignty, but of distributing the living in the domain of value and utility.
--MICHEL FOUCAULT

The philosophers have only interpreted the world, in various ways; the point is to change it.
--KARL MARX



Nasaan na tayo? Galing saan at patungo saan? Umabot na tayo sa malubhang krisis ng planeta: pagharap ni Trump sa globalisadong krisis ng finance capitalism na pinalala ng giyera laban sa terorismo, at sa ating bakuran ang pag-lunsad ng giyera laban sa droga ni Presidente Duterte na umani ng mahigit 6,000 biktima. Bakit pinayagan ito?
Matindi't umiigting ang mga kontradiksiyon sa buong mundo. At tumitining o umiigting ito sa neokolonyang bayan natin, na hanggang ngayon ay sakmal ng Estados Unidos at nakayukod sa kapangyarihan ng mga korporasyon at dayuhang kapital. Sa mga bansa sa Asya, kaipala'y tayo ay huli sa lahat, kumpara sa Indonesya't Thailand o Vietnam.
Mahigit 103 milyong Filipino na tayo, pero mahigit kalahati ay pulubi't nagdaralita, "below the poverty threshold." Hindi na kailangang lagumin ang datos na mababasa sa IBON Webpage. Bakit nakasadlak pa rin ang buong sambayanan sa kahirapan, sa pagsasamantala ng dayuhang kapital, sa korapsyon at kawalang-katarungan, pagkaraan ng Pebrero 1986?
Mahigit 12 angaw na ang OFWs sa iba't ibang sulok ng daigdig, mga 3 libo ang nag-aabrod. Hindi pa naranasan ito hanggang ngayon. Di na ba nakasisindak? Haemorrhage ng body politic, anong triage ang makaliligtas?

Inihudyat ng bagong administrasyon ang islogan ng pagbabago. Manhid na ang marami sa ganitong pangako. Tuwing eleksiyon, ito ang mantra. Anong uri ng pagbabago? Pagpapalit ng personnel lamang? Paano ang mga patakaran, gawi ng pamamahala, layun ng mga palisi? Meron bang pangkalahatang bisyon o pangitain ng alternatibong kinabukasan?

Merong kaibahan. Kahanga-hanga ang pagtuligsa ni Presidente sa imperyalismong Amerikano. Siya lamang presidente, mula pa kina Roxas at Quirino, ang nakapagbitiw ng matinik na puna sa patuloy na dominasyon ng U.S. sa atin, laluna sa foreign policy at militar. Ngunit hanggang ngayon, puro salita. Nariyan pa rin ang JUSMAG, ang VFA at EDCA. Nariyan pa rin ang mga US Special Forces, at ang marahas na Oplan Bayanihan, ngayon binansagang Oplan Kapayapaan, tila parikalang biro. At kamakailan, nagbalita na malaking konstruksiyon ang ibubunsod ng Amerika sa mga base militar upang gamitin ng kanilang mga tropa. Para saan ito kundi counterinsurgency war, pasipikasyon ng masang tumututol at naghihimagsik laban sa korapsyon, dahas ng panginoong maylupa, komprador at burokrata-kapitalistang lumulustay ng kayamanan ng bansa?

Nagdiriwang ang iba sa diplomasya, hindi sa giyera. Katatapos lamang ng pangatlong sesyon ng "peace talks" sa Roma sa pagitan ng NDF at gobyerno. Mapupuri ang Presidente sa pagpapatuloy ng negosasyon na itinigil ng mga nakaraang rehimen. Maselan at masalimuot itong usapan, ngunit patuloy ang lumalalim na paghahati ng lipunan sa minoryang mayaman at nakararaming nagdaralita. Walang tigil ang karahasan ng sistemang ipinamana ng kolonyalismong Espanyol at Amerikano.

Bumabagsik ang class war, ang tunggalian ng mga uri at hidwaang sektor sa lipunan. Nahinto pansumandali ang sagupaan ng MILF at GRP, ngunit patuloy ang sindak sa Abu Sayyaf at iba pang elementong suportado ng ISIS o Al Qaeda. Nariyan pa rin ang mga sindikato ng droga sa loob mismo ng Estado. Nariyan pa rin ang JUSMAG, ahente ng CIA/FBI sa loob ng kampo ng AFP/PNP. Tahasang neokolonya pa rin tayo, kahit may nominal na independence, depende sa tulong na militar mula sa US.
Sa pangkalahatan, masidhi ang mga kontradiksiyong fundamental at istraktural, na nagbuhat pa sa karanasang hindi na magunita ng mga henerasyong millenials ngayon--hindi ko tinutukoy ang diktaduryang Marcos/martial law, kundi ang pagkawasak sa rebolusyonaryong republika natin sa Filipino-American War, 1899 hanggang 1913. Wala ito sa kolektibong memorya ng bayan. Nang ipaalala ni Pres. Duterte ang "howling wilderness" ni Gen. Jacob Smith bilang ganti sa Balangiga masaker, nagulat ang karamihan sa atin sapagkat wala tayong kamulatan tungkol sa ating kasaysayan, mahina o malabo ang ating memoryang publiko. Pagwariin natin ang pagkagumon ng madla sa konsumerismo sa mall, sa gayuma ng midya spectacle at comodifikasyon ng bawat salik ng pagkatao natin, hindi lang katawan kundi pati kaluluwa, panaginip, atbp. Tumagos sa ating loob ang modernismong kaakibat ng industriyalisadong sistema ng pamumuhay at teknolohiya kahit piyudal at kalakalan lamang ang ekonomiya natin. Bakit nagkaganito?

Maganda ang tema ng inyong 5th Anibersaryo, ng SIKLAB:"to showcase the power of culture and the arts as tools for social change." Klasikong paksa ito na angkop sa ating sitwasyon bilang isang bansang naghahangad pa ng kasarinlan, tunay na kalayaan, pagkakapantay-pantay, demokrasyang pambansa. Dapat ngang maging instrumento sa pagbabago ang sining at kultura. Ngunit kadalasan, hindi. Naudlot ang pag-ahon sa kolonisadong kabuhayan nang lusubin at sakupin tayo ng Estados Unidos, at hanggang ngayon, hindi pa makahulagpos sa neokolonyang kagipitan, naghahangad pa tayo ng dignidad bilang bansang nagsasarili, malayang nakapagpapasiya sa pagbuo ng makataong lipunan at masaganang kinabukasan. Nagsisikap ngunit laging bigo. Sintomas ba ng malubhang sakit ng psyche?
Sa palagay ko, hindi lamang sikolohikal ito sa isang aspeto kundi, kung tutuusin, talagang mabigat na problemang panlipunan at pangkasaysayan. Nararapat ang kongkretong (multi-dimensiyonal) analisis ng kongkretong kondisyon sa perspektibong historikal-diyalektikal.
Pagbabagong panlipunan: ito ang mithiin natin. Anong klaseng pagbabago, paano at tungo saan? Dapat natin linawin ito upang magkasundo kung paano matatamo ang pagbabagong ninanais ng buong sambayanan. Inaadhikang umunlad mula sa tradisyonal na antas ng ekonomiya tungo sa isang modernong kaayusan, ngunit ang balangkas na sinusunod natin ay hango, gagad o ipinataw ng IMF-World Bank at mga teknokratikong tagapayo mula sa Estados Unidos at Europa.

Itampok natin ang alternatibong pananaw. Nais kong ihapag sa inyong dalumat ang ilang mungkahi, ilang proposisyon na marahil kontrobersyal sa marami, kaya iniklian ko ang panayam na ito upang dulutan ng malaking espasyo/panahon ang pagpapalitang-kuro at tanungan sa nalalabing panahon. Hindi upang maging moderno, kundi upang lumikha ng ating sariling landas sa pakikitungo sa kapwa sa gitna ng malalang krisis.

Totoong masaklaw at malalim ang lakas ng sining at kultura sa anumang binabalak na transpormasyon ng lipunan. Balik-tanawin na lamang ang mga makabagong pintor at iskultor ng Renaissance, at mga pilosopo't manunulat noong Enlightenment/Kaliwanagan ng siglo 18 sa Europa, na nagbunga ng Rebolusyong Pranses, sumunod ang tagumpay ng burgesiya at liberalismo sa buong Kanluran, at ang hantungan nito sa 1848 Communist Manifesto nina Marx & Engels. Hindi payapang ebolusyon ang masasaksihan, kundi mga pagluksong marahas, nakamamanghang pagpalit ng sitwasyon ng buong lipunan, pagsira na luma't pagyari ng bago.

Sa balik-tanaw sa kasaysayan, dagling mapapansin na ang kultura, ang nalikha ng mga alagad ng sining, ay bunga ng mga puwersang nagtatagisan sa larangan ng ekonomya at pulitika. Ibig sabihin, ang mga pangyayaring kultural ay resulta ng mga banggaan at salpukan ng mga puwersang materyal sa araw-araw na buhay, repleksiyon ng mga pangyayari sa kabuhayan at reaksyong kasangkot sa pagtulak o pagsagka't paghadlang sa daloy ng mga pangyayari. Nababago ang kaisipan dahil sa prosesong iyon, at sa bisa ng bagong kaisipan, napapabilis ang takbo ng mga pangyayari. Sina Dante,Shakespeare, Rousseau, Voltaire, Goethe, atbp. ay gumanap ng kanilang mga papel sa bisa ng mga institusyong kinasangkutan nila, institusyong politikal at pangkabuhayan. Sa kabilang banda, tumulong sila upang mapasigla ang tendensiyang progresibo at mapukaw ang madla sa pagbabagong tutugon sa kanilang pangangailangan na hindi na binibigyan-kasiyahan ng lumang orden. Mula sa ritwal ng lumang orden sumupling ang karnabal at pista ng taumbayang mapanlikha't masuyo sa inilaang biyaya ng kalikasan. Diyalektikal ang proseso ng pagbabagong luwal ng daloy ng mga kontradiksiyon sa mundo.

Bago natin makaligtaan, sa taong ito ipinagdiriwang ang ika-100 anibersaryo ng Bolshevik Rebolusyon na pinamunuan nina Lenin at mga kapanalig sa Rusya. Ito'y tuwirang naging masiglang inspirasyon sa sumunod na rebolusyon sa mga kolonya--sa Tsina, Biyetnam,Cuba, Algeria, Korea, atbp. Nasagap at tumagos sa diwa ng sambayanan ang alingawngaw ng pagbabagong ito sa atin sa pagtatag ng Partido Komunista ng Pilipinas noong 1938. Bagamat naibalik ang kapitalismo sa Rusya at Tsina noong nakaraang siglo, hindi ganap na mabubura ang naikintal sa kamalayan ng anak-pawis ng buong mundo ang ulirang pakikipagsaparalan ng proletaryado sa Rusya at Tsina, na hanggang ngayon ay naisasapraktika sa rebelyon ng mga inalipin at dinuhagi sa iba't-ibang lugar, halimbawa, sa NIcaragua,Venezuela, Palestina, Nepal, Korea, at sa ating bayan.

Sa gitna ng ganitong mga transisyon, hindi lahat pasulong kundi liku-liko't masalimuot, maitanong natin: Ano ang tungkulin ng mga nag-aaral tulad ninyo, o ng mga intelektuwal (na kabilang sa uring petiburgesya) upang maging kapaki-pakinabang sa transpormasyon ng bansa mula sa neokolonyalismong kapitalismo tungo sa isang demokratiko't nagsasariling lipunan? Anong klase ng partisipasyon sa pagbabagong pambansa ang mapipili o mararanasan ng intelihensiyang tulad natin? Sa malas, nariyan ang huwaran nina Rizal, Bonifacio, Mabini, Crisanto Evangelista, Amado V. Hernandez, Angel Baking, Emmanuel Lacaba, Maria Lorena Barros, at marami pang bayani ng katubusan.

Ang katungkulan ng intelektuwal sa midya't kultura, sa pakiwari ko, ay magsilbing organikong tagapamagitan sa mga uring bumubuo ng mayorya: manggagawa, pesante o magbubukid, kababaihan, propesyonal o negosyante, etnikong katutubo't iba pang sektor na inaapi. Ang grupong ito ay magsisikap bumuo ng isang progresibong bloc o nagkakaisang-hanay upang itaguyod ang programang mapagpalaya. Maaring magkaroon ng maraming partido o organisasyong magtataguyod ng programang napagkasunduan. Ang proyektong babalikatin ng magkasanib na mga partido/kalipunan ay makapagpalaganap ng isang hegemonya o gahum ng masang produktibo, ang pangingibaw ng lideratong moral-intelektuwal ng produktibong lakas, ng sambayanang lumilikha, sa pambansang kilusan.

Ang unang salik sa programang ito ay paglikha ng ahensiya o agency/subjectivity ng rebolusyonaryong puwersa ng masa. Sa palagay ko, ang pasimunong aralin sa pedagohiyang pagsisikap ay pagmulat sa bawat indibiduwal ng isang kamalayang historikal, isang dalumat pangkasaysayan. Sapagkat lubog tayo sa kulturang neokolonyal, kinalupulan ng gawi't saloobing piyudal at mapagsunurin, walang inisyatiba o awtonomiya ang normalisadong mamamayan (nakakulong sa kwadra ng ordeng namamayani) , kaya dapat pagsabayin ang isang pagbabagong kultural--isang rebolusyong kultural na paglalangkapin ang mga natamo sa burgesiyang kultura (siyensiya, sekularisasyon)--at ang radikalisadong pangitain na siyang tutugon sa malaking problema ng alyenasyon, reipikasyon, at komodipikasyong lohikang likas sa nabuwag na kapitalismong sistema. Ito ang tinaguriang permanente o walang-patid na rebolusyon.

Walang pasubali, unang imperatibo ang pawiin ang batayan ng komodipikasyon: ang pribadong pag-aari ng gamit sa produksiyon at pagbibili ng lakas-paggawa ng bawat tao. Mawawala na ang pagbebenta ng sarili upang mabuhay. Samakatwid, pagpawi sa eksplotasyon o pagsasamantala. Sa wakas, sa pagpanaw ng paghahari ng komoditi, halagang nakasalig sa palengke o pamilihan, na siyang nagdidikta kung ano ang pamantayan ng halaga. Pagpawi sa salapi, exchange-value, pagsukat ng halaga batay sa tubo/profit. Pagpawi sa tubo o surplus-value. Ang ideolohiyang liberalismo, na nakaangkla sa inbiduwalistikong pananaw, ay mawawala kapag napalitan ang pagkilates sa halaga ng isang bagay batay sa kung ito'y mabibili sa pamilihan at makapagtutubo. Sa halip, iiral ang malayang pag-unlad ng bawat indibidwal na nakasalig sa malayang pagsulong ng lahat.

Marahil utopiko o pangarap lamang ito? Subukin natin. Bago matamo ang antas na ito, ang proseso ng himagsikan--ang malawakang mobilisasyong rumaragasa--ang siyang magbubunsod ng mga pagkakataong makagigising sa budhi't kamalayan ng bawat tao sa neokolonyang lipunan. Ano ang hinahanap nating kahihinatnan sa mga pagkikipagsapalaran ng bawat tao sa proseso ng pagbabago?

Nais kong ilatag ang isang ideya ni Antonio Gramsci, fundador ng Partido Komunsta ng Italya. Karaniwan, kung tatalakayin ang paksa ng kultura, o kung sino ang taong sibilisado, taglay ang dunong at kaalamang naisilid sa memorya, paniwala tayo na "highly cultured" na iyon. Paniwala na ang kultura ay katumbas ng pagsasaulo ng encyclopedia, at ang edukasyon ay walang iba kundi pagsilid ng sambakol na datos at impormasyon sa utak. Kantidad, hindi diskriminasyon sa kalidad, ang mahalaga't magagamit sa paghahanap-buhay. Mabibilang ba ang kaalamang nakuha at mapapagtubuan--iyan ang mentalidad ng madla na kailangang baguhin na namana sa ekonomiya ng komodipikasyon.

Kasalungat nito ang pakahulugan ng kultura kay Gramsci, kung ano ang katuturan at kahihinatnan nito. Pahayag ni Gramsci: "Culture...is an organization, discipline of one's inner self, a coming to terms with one's own personality. It is the attainment of a higher awareness, with the aid of which one succeeds in understanding one's own historical value, one's own function in life, one's own rights and obligations."
Salin ko: "Ang kultura ay isang organisasyon/pagsasaayos, disiplina ng kalooban, isang pagtataya sa iyong pagkatao. Iyan ay pagkamit ng mas matingkad na kamalayan, at sa tulong nito matatarok natin ang halaga natin sa kasaysayan, ang ating papel na ginagampanan, ang ating karapatan at pananagutan."
Nais kong igiit dito na ang buod ng sarili ay walang iba kundi ang ugnayan nito sa kapwa. Walang pagkatao ang isang inbidwal kapag hiwalay sa lipunang kinabibilangan niya. Samakatwid, ang kultura ay galing at kakayahang pagpasiyahan ang paghubog ng ating kapalaran sa buhay, ang pagkaunawa sa halagang pangkasaysayan ng ating natatangi o namumukod na partikular na pag-iral sa mundo sa isang tiyak na lugar at panahon.

Kung pagninilayin ang naisaad kong imperatibo, ang pagkamit ng dalumat o kamalayang pangkasaysayan--"historical awareness"--hugot sa ating karanasan, edukasyon, pakikisalamuha, ay mahigpit na kaagapay ng pakikilahok sa proseso ng pagbabago. Sa larangan ng sining at midya, ito'y rebolusyong kultural. Ito'y pakikisangkot sa pakikibakang etikal at politikal upang mapamahalaan ang pag-unlad ng kalagayan ng nakararami--mga pesante, manggagawa, kababaihan, Lumad, atbp.--ang produktibong pwersa ng bayan. Mungkahi ni Walter Benjamin: "Sunggaban, pangasiwaan ang mga kagamitan sa produksyon upang makasangkapan sa kapakanan at kapakinabangan ng lahat."
Sa digmaang kontra-imperyalismo, ang mapagpalayang pananaw ng yumayari't lumilikhang masa ang siyang sandatang kakasangkapanin upang maigupo ang indibidwalistikong punto-de-bista ng kapitalistang ideolohiya't ugali. Ang pagbabago ng pagkatao ay hindi bukod, manapay matalik na katambal ng paglahok sa malalim at malawak na transpormasyon ng mga institusyong istraktural ng isang kaayusan sa isang tiyak na yugto ng kasaysayan. Ang teorya at praktika ay kasal sa napagkasunduang proyekto ng sambayanang umaalsa.

Ang tinutukoy rito ay ang neokolonyal na ayos o balangkas ng ating kasalukuyang lipunan, na lubog at lunod sa neoliberal na programa ng kapitalismong global. Paano tayo makauusad mula sa pagkalugmok sa barbarismong laganap ngayon sa krisis ng Estados Unidos at lahat ng ekonomyang nakapako sa tubo, komodipikasyon ng buhay, paghahari ng salapi at akumulasyon ng kapital? Paano tayo kakalas sa pagkabilanggo rito?

Ito nga ang hamon sa ating kolektibong lakas. Tungkulin at responsibilidad ng mga intelektwal tulad ninyo, tulad nating lahat, ang magpunla ng binhi ng kamalayang historikal, ang kaisipang malingap at mapanuri, at linangin ito sa paraang magiging mabisa ang mga ideya ng katarungan at kasarinlan sa bawat kilos at gawa. Kung paano ito maisasagawa, ay depende sa partikular na sirkonstansya ng bawat isa. Walang absoluto't monolitikong gabay sa pag-ugit ng mobilisasyon ng kolektibong lakas. Bawat pagkakataon ay humihingi ng bagong analisis, paghimay ng kongkretong pagsalabat ng sapin-saping determinasyon, at patakaran, estratehiya at taktika sa pagresolba ng mga kontradiksiyon. Bawat okasyon ay may sariling kontradiksiyong dapat masinop na suriin, timbangin, kalkulahin, at kilatesin upang mahagilap kung saan mabisang maisisingit ang interbensiyon ng nagkakaisang lakas ng produktibong masa, ang ahensiya/subhetibidad ng bansang ipinapanganak.

Masahol daw ang suliranin ng ating lipunan, ayon sa ilang dalubhasa. Ang dahilan daw ay ito: nakabilanggo tayo sa pribadong spero ng buhay, nakasentro sa pamilya, kabarkada, sa makitid na espasyo ng ating tahanan, nayon, rehiyon. Hindi ito nakasudlong sa publikong lugar. Samakatwid, mahina o wala tayong publikong diwa, "civil society," sanhi sa personalistikong daloy ng ating pakikipagkapuwa. Kaya atrasado ang bansa dahil sa "damaged culture," umiiral ang pagkakanya-kanya, kompetisyon ng mga dinastiya, oligarkong pangkat, atbp. Tumpak ba itong palasak na diyagnosis ng ating pangkalahatang problema? Lumang tugtugin ba ito na dapat isaisantabi na upang makaakyat sa mataas na baytang ng pagsulong?

Upang maliwanagan ang sitwasyong ito, sa palagay ko, kailangan ang imbentaryo ng bawat buhay, isang kolektibong pagkukuwenta. Una'y balik-tanawin ang ating kasaysayan, mula kina Legaspi at Sikatuna, Dagohoy at Hermano Pule, Burgos at Propagandista, hanggang sa panahon nina Duterte at NDF/NPA. Ano ang mga kontradiksiyong hindi nalutas, na sumukdol sa kasalukuyang krisis? Saan nakadisposisyon ang pwersang reaksyonaryo't pwersang progresibo? Anong bagong ahensiya o suhetibidad ang mabisang makakapag-iba ng obhetibong sitwasyon, ng itinakdang pag-aayos ng mga pwersang nangingibabaw at pwersang kontra-gahum? Ito ang mga katanungang dapat nating harapin--ang asignaturang kailangang bunuin upang maisakatuparan ang tungkulin ng sining at kultura sa transpormasyon ng buong lipunan. Handa na ba tayong suungin ang hamon ng kasaysayan?
Narito ang mapanuksong repleksiyon ni Apolinario Mabini sa kanyang napakamakabuluhang akda, "Ang Rebolusyong Filipino": "Sumuong tayo sa digmaan sa paniniwalang atas ng tungkulin at dangal natin ang magsakripisyo sa pagtatanggol ng ating kalayaan hangga't makakaya natin sapagkat kung wala ito, sadyang hindi mangyayaring magkaroon ng panlipunang pagkakapantay-pantay sa pagitan ng naghaharing uri at ng katutubong mamamayan at hindi mapapasaatin ang tunay na katarungan....Sa bisa ng likas na kalakaran ng mga bagay, nasa sambayanan mismo ang lahat ng kapangyarihang nakasasaklaw rito....Kung nasa pagtutugma ng katwiran at karanasan ang katotohanan, nasa pagtutugma ng teorya at praktika ang birtud.."
Pagmuniin natin ang proposisyon ng dakilang bayani bilang magkasudlong na interpretasyon at pagsubok baguhin ang ating kapaligiran--"not only interpret the world but change it."--###

PROYEKTO SA PAGBUO NG KOLEKTIBONG MEMORYA NG NAGKAKAISANG-HANAY

PROYEKTO SA PAGBUO NG KOLEKTIBONG MEMORYA NG NAGKAKAISANG-HANAY

O, BAKIT WALANG PAHINGA ANG PAKIKIBAKA KAHIT NAGAYUMA SA INTERLUDE NG AWIT?



Ilang Pagninilay sa “Bakas” ni E. San Juan, Jr.




Sa puwang ng ilang pahina, hiniling ng patnugot na ipahayag ko ang ars poetikang nakatalik sa tulang “Bakas.” Balighong hinuha, ngunit sa tangkang paunlakan, sinubok ng makata ang interpretasyong sumusunod na bukas sa anumang pasubali, pagwawasto, at pagpapabulaan.
Pambungad na gabay muna: Huwag kalimutan na nakapaloob sa kolonyalismong orden ang lahat ng intelektwal sa ating bayan, mula 1899 hanggang 1946, at sa neokolonyalistang istrukturang saligan ng Estadong nakapailalim sa imperyalismong U.S. Dahil sa kapangyarihan ng pribadong pag-aari (kapitalista, piyudal) at di-makatarungang dibisyon ng trabaho, patuloy ang digmaan ng mga uri’t iba’t ibang sektor ng lipunan. Mistipikasyon at obskurantismo ang namayani sa klima ng panahon ng pagkagulang ng makata (1938-1948), at utilitaryanismong neoliberal mula 1949 hanggang sa ngayon. Samantala, maigting din ang paglago ng mga puwersang sumasalungat sa hegemonya ng kapitalismong global.
Walang tabula rasa sa naratibo ng talambuhay. Masasaksihan doon ang suliranin ng “Unhappy Consciousness” (Hegel) na diyalektika ng ugnayan ng alipin at panginoon sa islang sinakop. Kolonyalisadong mentalidad ang minana ng makata hanggang magkaroon ng kabatiran sa panahon ng anti-imperyalismong pag-aalsa laban sa U.S. interbensiyon sa Vietnam at pagsuporta sa diktaduryang Marcos (1972-1986). Ang katotohanan ng kolonisasyon/neokolonisasyon ng isang subalterno at kung paano maitatakwil ito’t makahuhulagpos sa nakasusukang bangungot ng pang-aapi’t dominasyon—ito ang tema ng “Bakas.” Sa trabaho ng negasyon, sa pamamagitan ng gawaing subersyon ng umiiral, bumubukal ang kinabukasan na siyang katubusan ng nakalipas. Ililigtas din nito ang Rason/Ideyang ipinagtanggol ng mga bayaning nagbuwis ng buhay upang mapalaya ang sambayanang lumilikha ng pagkataong Filipino at kalinangang batayan ng sosyalismong hinaharap.

Mapa ng Salaysay
Di na dapat sabihin na matatarok lamang ang buod ng karanasan kung pagdurugtungin sa banghay ng naratibo ang proseso ng pagsulong at kinahinatnan. Mauunawaan sa gayon ang Konsepto (Begriff) ng kolektibong kamalayang nagbabanyuhay. Kaya susubaybayan natin ang detalye ng panahon at lugar na sumasagisag dito. Bawat nilalang ay nakaangkla sa isang espasyong partikular, lunan o pook kung saan nakaluklok ang Ideyang Unibersal (“Geist,” bansag ni Hegel; ang kooperatibang humanidad, sa isip ni Marx-Engels). Ngunit walang kabuluhan ito kung hindi nailalakip sa daloy ng kasaysayan.
Naimungkahi ni Henri Lefebvre na ang produksiyon ng espasyo ay isang usaping kaugnay ng buhay o kamatayan para sa bawat lahi. Naisusog niya na walang makaiilag sa “trial by space—an ordeal which is the modern world’s answer to the judgment of God or the classical conception of fate” (The Production of Space, 1991, p. 416). Adhikain ng tula ang himaymayin ang ideolohiyang minana sa kolonisadong kultura ng Commonwealth at neokolonyang Republika sa paraan ng paghahalo’t pag-uugnay ng iba’t ibang kontradiksiyon ng karanasan, paghahalintulad ng pira-pirasong yagit ng gunita, alanganin, pagsisisi, panimdim, pangarap, pagkabigo, mapangahas na pagsabak sa daluyong ng pakikipagsapalaran. Makikilatis ang tunguhin ng bawat tagpo sa tula: ang balak na lumikha ng identidad mula sa metapisikal na indibidwalistikong ego tungo sa isang konsepto ng budhi ng pagkatao. Sa kabilang dako, layon din na makalinang ng isang diwa o matris ng kolektibong ahensiya ng uring gumagawa o yumayari—sa ibang salita, ang ahensiyang istorikal ng mga manggagawa’t pesante, ang bayang pumipiglas sa kadena ng imperyalismo’t burokratang kapitalismong namamayani hanggang ngayon. Ito ang protagonistang uugit sa transpormasyong radikal ng bansa.
Sinikap dito na isatinig ang kolektibong memorya sa pagbabay sa mga kontradiksiyong masisinag sa karanasan ng makata. Kailangang ilugar ang nangungusap na aktor sa isang takdang yugto ng kasaysayan. Kung walang katawan, walang mararamdamang pangyayari, walang bisa’t katuturan ang pontensiyal ng kaluluwa—ang birtud ng inkarnasyon. Sino ang bumulong ng balitang isisilang na ang Mesiyas? Kinakasangkapan ng sining ang ilusyon ng anyo o hitsurang nadarama upang maibunyag ang katotohanan, ang sintesis ng sangkap at kaakibat na totalidad. Sa gayon, hindi matatakasan ang araw-araw na pakikihamok, tuwa’t daing ng mga katawang magkabalikat. Bawat pulso ng wika’y siya ring pulso ng body politic, ang komunidad na kinabibilangan ng makata. Artikulasyon ng katutubong wika (hindi Ingles) ang mabisa’t mabungang medyasyon ng bahagi at kabuuan.


Mobilisasyon ng Pagnanasa
Nasaan tayo ngayon? Patungo saan? Balitang nakatambad sa Internet: Martial law sa Mindanao, patayan sa Marawi City ngayon, mistulang katuparan ng binhing naipunla noong dekada 1972-1986 kung saan namulat ang makata sa realidad. Paano maipangangatwiran ang sining/panitikan sa gitna ng gulo’t ligalig, malagim at nakasisindak na paghahari ng terorismong gawad ng imperyalistang globalisasyon? Paano maikikintal sa konsiyensiya ng lahi ang balangkas ng buhay na nakagapos sa anomie at alyenasyong naibunsod ng komodipikasyon ng bawat bagay—panggagahis o pagbebenta sa karanasan, pag-ibig, seks, panaginip? Lahat ay nalusaw sa fantasmagorya ng salapi at bilihing lumamon sa dugo’t espiritu ng bawat tao. Saan ang lunas sa malubhang salot na nagbuhat pa sa pagsakop ng Estados Unidos nang mabuwag ang proyekto ng himagsikan ng 1896 at nalubog tayo sa barbarismong laganap ngayon? Nabalaho ang kasaysayan natin sa gayuma ng komoditi/bilihin, sa diskursong burgis ng pamilihan/salapi at indibidwalistikong pagpapayaman.
Ituring na alegorya ang imahen, tayutay o talinghagang ikinabit dito sa ilang pook ng MetroManila kung saan nagkaroon ng kamalayang sosyal ang makata. Isinilang bago pumutok ang WW2, nasagap pa ang huling bugso ng nasyonalismo ng Philippine Commonwealth (Avenida Rizal). Nagbinata noong panahon ng Cold War, panahon ng Korean War at pagsugpo sa Huk rebelyon—rehimen nina Quirino, Magsaysay at Carlos Garcia (Montalban, Rizal). Tinalunton ang landas tungo sa pagpasok sa Jose Abad Santos High School noong nakatira sa Balintawak; at sa paglipat sa Craig, Sampaloc, nasabit sa mga anarkistang pulutong sa Unibersidad ng Pilipinas.
Di sinasadya itong makitid na ruta ng uring petiburgis. Paniwala ito ng aktor/suheto ng pansaliring pagnanais. Natambad sa positibismong pilosopiya nina Dr. Ricardo Pascual at mga kapanalig—sina Cesar Majul at Armando Bonifacio—at nakisangkot ang awtor sa kampanya nina Recto-Tanada noong dekada 1954-58. Nakilahok din sa praxis ng diskursong sekular laban sa panghihimasok ng ilang reaksyonaryong kleriko sa akademya. Nakakawing sa mga pook na naitala ang ilang pangyayaring nagsilbing konteksto sa paghubog ng diwang mapagpalaya’t makabayan, diwang tumututol sa umiiral na ordeng puspos ng pagsasamantala’t korapsiyon, ng walang tigil na tunggalian ng uri, kaalinsabay sa pagsigla ng pambansang pagsisikap makalaya’t makamit ang tunay na kasarinlan at pambansang demokrasya.
Salungat sa pormalistikong estetikong iginigiit ng akademikong institusyon ang buhay ng makatang tinalunton dito. Litaw na nagbago ang kamalayan sa pamamagitan ng ugnayan ng praktika at teorya, hindi lang pragmatikong pakikilahok at pakikiramay. Maraming balakid, natural, ang ruta ng gitnang klase sa lipunan. Tubo sa petiburgesyang uri—guro sa haiskul at pamantasan ang mga magulang, na naging kamag-aral nina Loreto Paras-Sulit at henerasyon nina Jose Garcia Villa at Salvador P. Lppez—naging huwaran ang mga intelektuwal sa milyu ng Komonwelt. Unang pumukaw sa imahinasyon sng mga pelikulang Hollywood, mga huntahahan ng tiyo’t tiya sa Blumentritt, ang mga kuwento ng kaiskuwela sa Jose Abad Santos High School sa Meisic, Reina Regente, na ngayo’y higanteng mall sa Binondo. Nagpasigla rin si Manuel Viray, tanyag na kritiko, at naglaon sina Franz Arcellana, Rony Diaz, Ernie Manalo, Pete Daroy, Gerardo Acay, Carlos Platon, Ruben Garcia, atbp. Huwag nang banggitin ang palasintahing pagpaparaos ng panahon na pwedeng suriin sa isang nobelang education sentimental—tila kalabisan na ito, mangyari pa.

Naligaw na Mapa ng Paglalagalag
Bagamat kabilang sa mga petiburgesyang etsa-puwera, hindi biglang naging maka-kaliwa ang awtor—matinding impluwensiya sa simula ang Existentialismong naisadula nina Sartre, Camus, Marcel, Nietzsche, Kierkegaard. Ginagad sina Villa, T.S. Eliot, Wynhdam Lewis (tingnan ang “Man is a Political Animal” at iba pang detalye sa Kritika Kultura #26 ) at mga awtor na tinangkilik ng mga kaibigang kalaro sa bilyaran at kainuman sa Soler, Sta. Cruz, Quiapo at Balara. Tanda ko na laging bitbit ko noong katulong ako sa Collegian ang libro ni Sartre, What is Literature? Hihintayin pa ang dekada 1965-1975 bago mapag-aralan sina Mao, Lenin, Lukacs, Marx, Engels, Gramsci, atbp. Nauna si Mao noong huling dako ng dekada 1960, at sumunod si Georg Lukacs sa antolohiya kong Marxism and Human Liberation (1972). Mapapansin ang indibiduwalistikong himig ng tula, na hango kina T.S. Eliot, Ezra Pound, at W.B. Yeats, mga manunulat na naging ulirang padron noong aktibo sa UP Writers Club at sa krusadang anti-obskurantismong pinamunuan nina Pascual, Alfredo Lagmay, Augstin Rodolfo, Leopoldo Yabes, Elmer Ordonez, at iba pang guro sa pamantasan. Nakaimpluwensiya ang mga sallita’t kilos ng mga iskolar-ng-bayan, at naging tulay ang tradisyong humanistikong iyon sa pakikipagtulungan ko kina Amado V. Hernandez at Alejandro Abadilla noong mga dekada 1960-1967. Hindi dapat kaligtaan ang pakikisama ng awtor kina Ben Medina Jr., Rogelio Mangahas, Ave Perez Jacob, Efren Abueg, at ibang kapanalig sa kilusang makabayan.
Bakit panitik o sining ang napiling instrumento upang maisatinig ang mailap na katuturan/kahulugan ng buhay? Anong saysay ng tula sa harap ng mabilis na transpormasyon ng lipunan—ang pag-unlad nito o pagbulusok sa lusak ng barbarismo ni Duterte at oligarkong kasabwat? Noon, masasambit bigla ang pormularyo ng Talks at the Yenan Forum ni Mao. Sapantaha kong nakausad na tayo mula sa dogmatikong gawi. Sukat nang sipiin ang bigkas ni Amado Hernandez sa panayam niya tungkol sa sitwasyon ng mga manunulat noong 1968: “Ang kanilang mga katha ay hindi na bungangtulog kundi mga katotohanang nadarama, kaugnay at kasangkot sa mga pakikibaka ng lipunan at taongbayan at ng pagbabalikwas ng uring dukha laban sa inhustisya sosyal ng mga manghuhuthot at mapanlagom” (Panata sa Kalayaan ni Ka Amado, ed. Andres Cristobal Cruz, 1970).

Salungguhitan ang Sangandaan
Nasa kalagitnaan na tayo ng pagtawid sa ibayong pampang, bagamat naudlot ang usapang pangkapayaan sa pagitan ng gobyerno at National Democratic Front (NDFP). . Inaasahan kong naisaulo na natin ang prinsipyo ng materyalismong istorikal: ang konkretong analisis ng masalimuot na paglalangkap ng sari-saring dimensiyon ng anumang krisis sa kasaysayan. Umpisahan natin ang mapanuring pagtalakay ng kasaysayan sa metodong Marksista: malawak ang imbak na posibilidad ng sambayanan, ngunit ito’y binhi pa lamang ng kinabukasang nahihimbing sa pusod ng kasalukuyan (ayon kay Ernst Bloch). Gayunpaman, hindi natin mahuhulaaan ang tiyak na oras o sandali ng kagyat na pagsalimbay at pagdagit ng anghel ng Katubusan.
Ito ang dahilan sa pagdiin ng makata sa kontradiksiyon ng di-maiiwasang pangangailan at libertad, ang larangan ng contingency at ng nesesidad. Naitanghal na ito ng mga suryalistikong artista at nina Pablo Neruda, Bertolt Brecht, Lu Hsun, Aime Cesaire, atbp. At naipaliwanag din ito sa pilosopiya nii C.S. Peirce (ang polarisasyon ng tadhana at aksidente; tychism, synechism). Sa paglagom, ang kalayaan ay nagmumula sa pagkabatid sa batas ng kalikasan (tendensiya, hindi istriktong batas, batay sa galaw o kilos ng produktibong lakas ng komunidad).
Sa masinop na imbestigasyon, masisilip din ito sa Tao Te Ching, o sa akda nina Clausewitz at Sun Tzu hinggil sa arte ng digmaan. Kaugnay nito, pag-isipan din natin ang turo na ang sining ay hindi tuwirang salamin ng realidad kundi simbolikong praktika. Sa pamamagitan ng retorika, talinghaga, sagisag, binibigyan ng solusyong ideolohikal o pang-imahinasyon ang kongkretong kontradiksiyong pulitikal-sosyal sa lipunan. Tungkulun ng manapanuring aktibista ang pagsiyasat at pagsaliksik sa subtexto na mga kontradiksiyong pinoproblema sa karaniwang buhay ng madla sa lipunan.
Pahimakas sa Patnubay ng mga Bathala

Sa larangan ng malikhaing panulat, desideratum sa makata ang paghabi ng makabagong artikulasyon sa loob ng parametro ng sistemang lingguwistika, at sa musikero ang pagyari ng baryasyon sa tema sa loob ng kumbensyonal na kuwadrong sonata o fugue, halimbawa. Lumisan na ang Musang maipagbubunyi. Naiwan na lamang ang gumuhong labi ng malungkuting alingawngaw ni Maria Makiling sa Pinagbuhayan ng bundok Banahaw. Marahil, bukas, makikipag-ulayaw tayo sa mga Pulang Mandirigmang nagdiriwang sa liberated zone ng Sierra Madre.
Balik-aralin ang proposisyon ni Sartre: Kanino mananagot ang manunulat? O sa pagtatasa ni Brecht: dapat bang mang-aliw o magturo ang manunulat? Maari bang pag-isahin ang naihiwalay sa aksyomang klasikong dulce et decorum, ang responsibilidad na magpataas ng kamalayan habang nagliliwaliw at nagsasaya? Maibabalik ba ang gintong panahon nina Balagtas at Lope K. Santos?
Sa panahon ng kapitalismong neoliberal, at madugong militarisasyon ng bansa (sa ironikal na taguring Oplan Pangkapayapaan), paano maisasakatuparan ang pagbabalikwas sa lumang rehimen at pagtatag ng makatarungang orden? Paano mapupukaw ang manhid na sensibilidad ng gitnang-uri na nabulok na sa walang-habas na komodipikasyon? Hindi na matutularan ang huwarang kontra-modernismo ng makatang Charles Baudelaire, halimbawa, na nagsiwalat ng kabulukan ng burgesyang lipunan noong ika-1800 siglo (ayon kay Walter Benjamin,The Writer of Modern Life, 2006).
Ano ang dapat gawin? Malayo na tayo sa milyung inilarawan ni Ka Amado noong 1968. Sa ngayon, ang katungkulan ng mandirigmang makata (mithiin ng awtor ng “Bakas”) ay makisangkot sa pagbuo ng hegemonya ng proletaryo’t magbubukid bilang organikong intelektuwal ng nagkakaisang-hanay (tagubilin ni Gramsci) sa panahon ng imperyalismong sumasagka sa pagtatamasa ng kasarinlan at kaunlaran ng bansa. Huwag kalimutan ang Balanggiga? Oo, subalit huwag ding kalimutan ang Maliwalu, Escalante, Mendiola, Marawi! Itampok ang bumabangong kapangyarihan ng sambayanan! Sa halip na mag-fokus sa egotistikang talambuhay, ibaling ang isip sa mabalasik na bugso’t pilantik ng kolektibong gunita na mauulinigan sa musika ng “Bakas.” Sukat na itong magsilbing pahimakas sa kabanatang ito ng paglalakbay ng manlilikha sa mapanganib na pakikisalamuha (hindi pakikipagkapwa) sa digmaang-bayang rumaragasa’t patuloy na gumigimbal at bumabalantok sa buhay ng bawat nilalang sa milenyong ito. —##