Sunday, July 14, 2024
APOLINARIO MABINI: SA PAGITAN NG DALAWANG IMPERYO
kritike 18, 1 (2024)--UST E-JOURNAL
Sa Pagitan ng Dalawang Imperyo: Pilosopiya at Politika sa Ang Rebolusyong Filipino ni Apolinario Mabini
E. San Juan, Jr.
ABSTRAK
Sa diskursong La Revolucion Filipina (LFR) ni Mabini, sumilang ang lahing kayumanggi sa larangan ng modernong heopolitika. Kilala ang akda ni Mabini bilang naratibo ng pakikipagsapalaran ng dunong at konsiyensiya ng isang protagonista sa rebolusyon laban sa dalawang imperyo (Espanya, U.S,) at pagkilatis niya sa mga tauhan at pangyayaring kasangkot. Sa diyalektika ng pagbabago ng labas at loob, nilikha ni Mabini ang kamalayang historikal ng bansa. Iniangkop ang klasikong konsepto ng batas-natural hango sa sibilisasyong Kanluran sa kongkretong sitwasyon ng pakikidigma ng aliping-may-kulay. Namumukod si Mabini sa pagsusuri ng rasismo ng Amerika at ang kontradiksiyon ng mga uri bunga ng karanasang limitado ng politika-ekonomya ng lipunan. Dignidad at karapatan ng mga inaping anakpawis ang itinampok ni Mabini sa teatro ng himagsikan. Maituturing na ang LFR ay isang dokumento ng bayang Filipinas na umalsa upang maipamalas ang natatanging birtud nito: ang mapagpalayang diwa ng lahi na bukal ng makataong dignidad at makatarungang dangal.
SUSING SALITA:
kasaysayan, rebolusyon, katwiran, batas natural, rasismo,kolonyalismo, birtud
Men make their own history, but they do not make it just as they please; they do not make it under circumstances chosen by themselves, but under circumstances directly encountered, given and transmitted from the past. The tradition of all the dead generations weighs like a nightmare on the brain of the living.
– Karl Marx, “The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte”
…Nuestro humilde entender, tiena por unico objeto y termino final de sus aspiracines mantener viva y fulgurante, en la Oceania, la antorcha de la llibertad y civilizacion, para que, iluminando la noche tenebrosa en que hoy yace, envilecida y degradada la raza malaya, muestra a esta el camino de su emancipacion social…Nuestra revolucion…que puede constituir en dia no muy lejano el dique insuperable contra sus ambiciones desbordadas.” [Sa aming abang paghatol, ang singular na adhika ng himagsikan at ultimong pakay ng ating mithiin ay nakatutok sa pag-iral at pagpapatingkad sa Oceanya, ng sulo ng kalayaan at sibilisasyon, at sa gayon ang apoy na lumiliwanag sa gabing madilim ng ating pagkaalipusta bilang lahing Malayo, ay siyang maghahawan ng landas tungo sa liberasyong panlipunan. Ang ating rebolusyon ay puwedeng magsilbing tambak o pilapil laban sa kanilang mapanirang ambisyon.]
– Apolinario Mabini, “Cual es la verdadera mision de la revolucion filipina”
The American people, who set the world an example in waging a revolutionary war against feudal slavery, now find themselves in the latest, capitalist stage of wage-slavery to a handful of multimillionaires, and find themselves playing the role of hired thugs who, for the benefit of wealthy scoundrels, throttled the Philippines in 1898 on the pretext of “liberating” them, and are throttling the Russian Socialist Republic in 1918 on the pretext of “protecting” it from the Germans.
– V, I. Lenin, “Letter to American Workers”
Palasak na tawaging “Utak ng Rebolusyon” ang paralitikong bayani. Kilala si Apolinario Mabini na arkitekto ng Malolos Konstitusyon at taga-payo ni Heneral Emilio Aguinaldo simula Hunyo 12, 1898, nang siya’y dumating sa Kawit, Cavite, nakasakay sa duyan galing sa Los Baños, Laguna. Hiniling ni Aguinaldo ang kaniyang tulong sa pagtatag ng rebolusyonaryong pamahalaan noong Hunyo 23, 1898. Nilikha niya ang mga dekreto sa pagbuo ng gobyernong lokal sa probinsiya’t munisipyo. Ang unang borador ng Konstitusyon na pinag-usapan sa Kongreso sa Malolos ay nagbuhat sa kaniyang mga panukala sa Programa constitucional de la republica filipina at El verdadero decalogo.
Pangunahing protagonista si Mabini sa teatro ng rebolusyonaryong pamahalaan. Naglingkod siya bilang unang Ministro sa gabinete ni Aguinaldo at sekretaryo ng Kawanihang Panlabas hanggang Mayo 9, 1899. Sumingit ang hidwaan ng prinsipalya at anak-pawis; nagbitiw si Mabini sa gobyerno. Hinirang si Mabini na maging Punong Huwes ng Korte Suprema noong Agosto 23, 1899. Di naglaon, nadakip na siya ng mga Amerikano sa Cuyapo, Nueva Ecija noong Disyembre 10, 1899, isinuplong di umano ng mga kuhila. Nabilanggo sila (kasama ni Mabini ang mga kapatid) sa Calle Anda, Intramuros. Bagamat nakalaya sila noong Setyembre 23, 1900, sanhi sa masibasib na polemika niya laban sa administrasyong Amerikano, ipinatapon si Mabini sa Guam noong Enero 7, 1901. Sa panahong nakapiit siya sa Guam hanggang Pebrero 26, 1902, sinulat ni Mabini ang mahistralyang akda, La revolucion filipina (LRF, sa susunod).
Samantala, umiinog ang mundo. Sa panahong nakapiit si Mabini sa Guam, kasagsagan ang giyera ng grupong Boer laban sa Inglatera sa Timog Aprika, away ng mga taga-Europa na sumupil sa mga tribung Aprikano. At isang taong pagkapanaw niya, pumutok ang giyera ng Ruso at Hapon (1904–1905) na babala ng napipintong krisis ng lumang orden.
Konstelasyong Internasyonal
Walang ordeng pampulitika di nagmamaliw. Nagsimulang magunaw ang kolonyalismo mula rebelyon ni Tupac Amaru sa Peru (1780) hanggang pagtiwalag ng Haiti mula sa Pransiya (1804). Kumalat na rin ang mga tagumpay laban sa Espanya nina Miguel Hidalgo, Simon Bolivar, at San Martin. Ipinanganak si Mabini isang taon bago magtapos ang giyera sibil sa Estados Unidos (1865). Naunang napalaya ang mga busabos sa Rusya noong 1861 at mga Aprikano noong 1868. Nabuksan ang Suez Canal noong 1869 at nabuo ang Proletaryong Komuna ng Paris noong 1871 nang siya’y tinuturuan ni Padre Valerio Malabanan sa Lipa, Batangas. Sa loob ng panahong nag-aaral si Mabini sa Maynila (1881–1895), naging bansang nagsasarili ang Italya at Alemanya, habang sinakop ng Inglatera ang Ehipto noong 1882. Kahindik-hindik na masaker ng mga Indiyan sa Wounded Knee noong 1890, sumunod ang segregasyon sa U.S. paglapat ng Plessy v. Ferguson, at tuluyang nabigo ang Rekonstruksiyon. Tiyak na batid ito nina Mabini at ng mga Propagandista.
Maiging mauunawaan ang kaisipan ni Mabini kung sisiyasatin natin ang ugnayan ng tao at kapaligiran sa diskurso ng LRF. Sa panimula, nais kong ilahad ang ilang susubuking kuro-kuro. Pagmuniin natin ang tatlong pithaya ni Mabini: 1) Ibuod sa isang makabuluhang naratibo ang sapin-saping kapaligiran ng himagsikan laban sa kolonyalismong Espanyol; 2) Dulutan ng etiko-politikong dalumat ang naisakatuparan ng katutubong komunidad sa pakikibaka tungo sa liberasyon ng bagong bansa; at 3) Ipamukha sa bagong mananakop, ang Estados Unidos, na hindi masusugpo at malulupig ang diwa’t dignidad ng Filipinong lumaban sa dalawang puwersang nagtangkang patayin ang espiritu ng bayan.
Magkakaugnay ang mga balak o tangkang ito. Inalalayan ng isang pilosopiya ng kasaysayan na higit pang masaklaw at malalim kaysa sa kambal na komentaryo ni Rizal sa “Ang Katamaran ng mga Filipino” (1890) at “Filipinas sa Loob ng Isang Siglo” (1889–1890). Hindi natarok nina Rizal at Mabini ang pinakasentral na dinamiko ng ekonomyang industriyal: ang walang habas na akumulasyon ng kapital/tubo. Nagoyo sila sa pormalistikong padron ng “laissez-faire” komersiyo at karapatang bumili at ipagbili ang malayang lakas-paggawa. Umasa silang hindi magiging imperyalista ang Estados Unidos, bagamat tahasang imperyalista na ang Inglatera noon pa mang lupigin ang Irlandia at sakupin ang kontinente ng Norte Amerika.
Ekstra-ordinaryong Pagkakataon ng Kaisipan
Bago sa lahat, nais kong idiin ang sitwasyon ni Mabini nang kathain niya ang LRF na pinalalim ng ilang aspektong humubog sa balangkas ng diskurso.
Una, ang pagkatapon ni Mabini sa Guam ay parusa sa patuloy na pagtutol niya sa dahas ng Estados Unidos sa pagsugpo sa hangaring lumaya ng bayan, batay sa batas natural at jus gentium na laging batay sa dahas. Nailukob ang konsepto ng batas natural sa mas malawak na antas na naipaliwanag ng pilosopong si Jacques Maritain, kabilang ang ontolohikal, ideyal at gnoseolohikal aspekto, sa kaniyang librong Man and the State.* Nadulutan ng kontekstong historikal ang metapisikong konsepto ng likas na esensiya ng tao—ang rason o kakayahang mangatuwiran, karapatang mabuhay at lumaya, obligasyon, atbp.—na unang natutuhan ni Mabini sa iskolastikong edukasyon sa San Juan de Letran at Unibersidad ng Santo Tomas.
Pangalawa, ang LRF ay bungang matagumpay ng pagkatalo. Bagamat sumuko na si Heneral Aguinaldo, patuloy pa rin ang digmaan. Samantala, nakaipit si Mabini sa puwersang rebolusyonaryo (si Heneral Malvar ay lumaban hanggang Abril 16, 1902) at puwersang mananakop, kaya mahihinuha na ang LRF ay testimonyo ng isang mandirigmang aktibo sa gitna ng kabatirang nagapi ang rebolusyonaryong pamahalaan. Paralitiko man ang katawan, masigla ang diwa at guniguni. Sinikap ipahayag ni Mabini ang bagong konsepto ng soberanya (na naisusog sa diskurso ng mga humanistikong pantas, nina Montesquieu, Locke at Rousseau) na umuusbong sa pag-ibig sa kapuwa inaapi, hindi sa isang partido o pangkat. Inatasan si Mabini na bumuo ng gobyernong gagabay sa pag-aalsa, na naisakatuparan sa La Ordenanzas de la Revolucion at Programa Constitucional e la Republica Filipina na siyang lapat sa krisis, at wala pang tunay na representatibong lehislatura dahil sa imperatibong limitasyon ng giyera.
Pangatlo, masalimuot ang proyektong mapagpalaya sa ilalim ng ordeng merkantilista (Espanya) at monopolyo-kapitalista (U.S.). Sa konteksto ng tunggalian ng mga uring panlipunan, ang digmaang pang-maniobra ay katambal lagi ng digmaang pamposisyon, ayon kay Antonio Gramsci. Sa panig ni Mabini, nararapat nang gamitin ang posisyonal na estratehiya sanhi ng paglansag sa armadong lakas ng Republika, bukod pa sa taksil na oportunismo ng ilustrado at kamalian ng liderato. Ang kakayahang lagumin ang kasaysayan ng rebolusyon ay isang sandata ng politikang posisyonal o ligal—hindi laging tuwid ang landas ng pakikibaka, paliku-liko at di-sinasadyang galaw at pihit. Naikintal ang penomenong iyon sa LFR.
Muli, nais kong itampok muli ang paunawang ito. Ang mapanganib na klima ng panahong mula madakip si Mabini (Disyembre 10, 1899) at mapalaya mula sa Guam at mamatay (Mayo 13, 1903)—kulang sa apat na taon ng komprontasyon at repleksiyon—ang panaklong ng kuwadro ng interpretasyon ng LFR. Walang kahawig ang sitwasyon ni Mabini at ng rebolusyonaryong hukbo ni Aguinaldo sa kasaysayang pandaigdigan sapagkat tayo ang unang kolonyang lumaban sa dalawang imperyo, na siya ring nagsudlong sa anti-imperyalistang pagpupunyagi ng Katipunan at ng demokratiko-sosyalistang proyektong nagsilbing inspirasyon sa henerasyon ng mga Sakdalista, Huk, at Bagong Hukbong Bayan.
Sangandaan ng Pagbabanyuhay
Natuklasan ni Mabini na nakapuwesto siya sa pagitan ng dalawang epoka: sa isang panig, ang wakas ng imperyong Espanya sa Asya, at sa kabilang panig, ang umpisa ng imperyong U.S. sa Asya-Pasipikong rehiyon. Isang katangi-tanging pagkakataon. Si Mabini lamang—hindi si Rizal o iba pang ilustrado—ang nailagay ng tadhana sa puwang ng ito. Si Mabini ang naipit sa dalawang imperyong nagsalpukan sa tapat ng lagusan na humahati sa kasaysayan. Si Mabini ang saksi sa pag-ikot ng bayan mula sa baytang ng tatlong daang taon ng kadiliman tungo sa baytang ng modernidad, mula sa kabihasnang mediyebal tungo sa yugto ng kapitalismong monopolyo-pampinansiya.
Samakatwid, maisusog ang tesis na ito. Sa perspektibang historikal, ang LRF ay testimonya sa pagkamulat ng kolektibong sensibilidad sa partikular na tungkuling itinakda ng kasaysayan sa lahing Malayo na umaklas laban sa kapangyarihan ng Kanluran at nagdeklara ng kasarinlan noong Hunyo 12, 1898. Ang sumusunod ay elaborasyon ng proposisyong naihain dito.
Totoo na maraming digmaang inilunsad ng mga katutubo sa Tsina, Indonesya, Indya, at Indo-Tsina laban sa Portugesa, Espanya, Ulandes, Pransiya. Ngunit ang Pilipinas lamang ang nagtagumpay sa pagpupunyaging maitatag ang isang republikang nakatindig sa demokratiko’t mapagpalayang prinsipyo minana sa Kaliwanagan (Enlightenment) sa Europa. Hindi ito puro, hinaluan ng mga doktrina’t praktika na hango sa katutubong kultura/kostumbre ng mga sinaunang bayani, tulad nina Lapu-Lapu, Soliman, Lakandula, Tamblot, Dagohoy, Diego Silang, atbp. Isang sintesis o pagsasanib ng tradisyong Kanluran at Silangan ang nagawa ni Mabini. Bago suriin ang LRF bilang namumukod na testamento ng ating pagluwal bilang isang makabagong bansa, nais kong salungguhitan ang makabuluhang repleksiyon na naisakatuparan ni Mabini: ang pagtampok sa rasismo bilang pangitain-pananaw, sistematikong praktika ng mga institusyon. Ito ang katangian ng bagong panginoong banyaga.
Ang Digmaang Filipino–Amerikano (1899–1913) ay isang rasistang pakikipagtagisan. Magugunita na sa huling hati ng ika-19 na siglo, nangyari ang gyera sibil sa Amerika (1861–1865). Bagamat nanalo ang kapitalistang Hilaga at napalaya ang dating esklabong Aprikano, nakuhang maipamalagi ng mga panginoong piyudal ang segregasyon sa buong lipunan. Panahon din iyon ng pagsupil sa mga katutubong Amerikano, ang mga Indiyo. Ang estrukturang rasismo batay sa dugo at kulay ay naging bahagi ng institusyon hanggang dekada 1960 kung saan napayagang bumuto ang dating mga alipin, mga lahing-may-kulay. Naging biktima tayo ng rasistang makinarya ng sistemang herarkiya-kapitalista.
Hindi katakataka na maraming upisyal ng tropang Amerikano ay beterano sa pagsugpo sa tribung Indiyan. Maraming sundalong puti ang nagturing sa Filipino na “nigger” o barbarikong Indyo. Pinagtanggol ang pagsalakay sa kapuluan bilang isang mission civilizatrice ni McKinley para sa mga di-sibilisadong bayan. Paliwanag ni McKinley sa pagsakop ng kapuluan: “…we could not leave them [Filipino] to themselves—they were unfit for self-government…there was nothing else to do but to take them all, and to educate the Filipinos and uplift and civillize and Christianize them.” Umaalingawngaw ang apolohiya ng “White Man’s Burden” ni Rudyard Kipling.
Nang sumabog ang digmaan noong Pebrero 4, 1899, nagproklama si Presidente Aguinaldo ng mga damdamin at ideyang ipinasa ni Mabini bilang tagapayo. Tatlong tema ang maitatanghal natin na pundamental sa kaisipan ni Mabini. Una, ang pita ng bayan na itakwil ang pagka-alipin at ibandila ang dangal at pambansang integridad: Pangalawa, idiniin ang “measureless pride of the American government,” ang kawalan ng respeto sa kaaway na trinatong hayup. At pangatlo, ang tiwala sa Diyos/Kalikasan—ang magkatambal na konseptong hango kay Spinoza at mga turo ng mga pilosopo ng Renaissance at Enlightenment sa Europa—na siyang garantiya na hindi sayang ang sakripisyo ng taumbayan: “Providence always has means and reserve and prompt help for the weak in order that they may not be annihilated by the strong, that justice may be done and humanity progress…Nature has never despised generous sacrifices.”
Dagdag sa proposisyong nabanggit, iginiit ni Mabini na sa digmaan, kailangan laging sumunod sa katwiran, sa rason o intelihensiya, na sandigan ng pakikibaka: “But remember that in order…that our ends may be gained, it is indispensable that we adjust our actions to the rules of law and of right, learning to triumph over our enemies and to conquer our evil passions.” Taglay nito ang himig o tonong personal ni Mabini na masasalat din sa dalawang aksiyon o manipestasyon ng matalinong pagninilay sa mithiin at lunggati ng rebolusyon.
Pagbabangon ng Diwang Mapagpalaya
Rasyonalismong humanistiko-sekular ang tumatanglaw sa diwa ni Mabini. Ang unang patibay sa lohika ng paralitiko ay maaaninaw sa sagot niya kay Heneral Franklin Bell, ang Amerikanong naglunsad ng taktikang “reconcentrado” o hamletting sa Batangas, isang bersiyon ng “Injun War” nina Heneral Arthur McArthur at Adna Chafee. Malupit ang tugon nila sa gerilyang estratehiyang ginamit upang makadaig sa modernong teknolohiya ng kalaban. Pahayag ni Bell na dapat sumuko na ang mga Filipino dahil hindi sila mananalo. Sagot ni Mabini na kung dahas lamang ang masusunod, dapat burahin na ang walang-kamatayang prinsipyo ng moralidad at hustisya, at ibalik ang primitibong gawi ng sangkatauhan. Hindi makatuwiran at makatao ang tropang dayuhan, giit ni Mabini.
Sang-ayon dito ang maraming historyador, kabilang na sina Gabriel Kolko, Howard Zinn, Stuart Miller, Kramer, atbp., na kaipala’y elaborasyon lamang ng unang pansin ni Richard Sheridan noong 1900: ang kampanya ng U.S. ay “war of extermination” na sintomas ng “blood madness.” Sinipat ni Sheridan ang larangan: “The Americans in forty-eight hours slaughtered more defenceless people than did the Spaniards in two centuries.”
Dugtong ni Mabini sa sagot niya kay Bell, ang mga batas ng digmaan:
persuade the weak people to make use of the guerilla and ambush system, especially when it comes to defending their homes and their freedoms against an invasion…Those very laws implacably order the weak people to defend their threatened honor and natural rights under pain of being called uncivilized and incapable of understanding the responsibilities of a proper government…Force as the only factor used in the solution of all kinds of questions among rational beings is not only criminal itself but it is also the cause of all the miseries and ruin that have afflicted humanity.
Tumanggi si Mabini na matututong makapamahala ng gobyerno ang Filipino kung susunod sa utos ng mananakop. Baligho ang pangako ng Amerikano na maipagtatanggol ng Filipino ang dangal at hustisya sa bisa ng dahas. Sumbat niya: “The Filipinos would not have faith in the promises of the American authorities while the latter pin them down to the cruel alternative of dishonor or death.” Bakit matindi ang protesta ni Mabini?
Alalahanin natin na para kay Mabini, nagsimula ang digmaang mapagpalaya nang dumating ang kongkistador Legaspi–Urdaneta noong ika-16 na siglo. Walang patid ang rebelyon ng mga kolonisado hanggang 1898. Matatag na ang paninindigan ni Mabini na nagwagi na ang rebolusyon buhat nang ilunsad ang Republika noong Hunyo 1898. Ang maikli ngunit matimyas na danas ng kalayaan ay bahagi na ng kasaysayan, hindi na ito maikakatkat sa puso ng bawat Filipino sa harap ng buong daigdig. Ito ang pinakamatuturang mensahe ni Mabini hindi lamang sa tropang sumisikil kundi sa buong mundo. Nakapaghari ang Espanya sa loob ng tatlong dantaon dahil ang mga katutubo ay ignorante at namuhay sila ng walang “consciousness of national solidarity.” Subalit ngayon, deklara ni Mabini: “Today it is different; today the Filipinos share in the life of other nations and they have tasted, even if only for a short time and in an incomplete manner, the joys of an independent life.” Timbangin nating maigi ang bigat ng apirmasyong ito, sentro ng grabidad na mananalaytay sa argumento ng LRF, senyas ng mapagpalayang espiritu ng bayaning kumakatawan sa komunidad.
Pagpapasiyang Radikal
Ang pangalawang ebidensiya ng dinamikong perspetikba ni Mabini ay masusulyapan sa diskursong lumabas sa The North American Review, Enero 1900, sa wikang Ingles: “A Filipino Appeal to the People of the United States.” Unang nalathala ito sa La Independencia (Hulyo 21, 1899). Malagablab na ang putukan, walang habas ang “war of extermination” ng U.S. Nilikha ni Mabini ang madetalyeng naratibo kung paano ang pagkakaibigan nina Aguinaldo at Dewey, sa umpisa, ay natulak sa madugong patayan. Layon ni Mabini na sulsulan ang “feelings of humanity” ng madlang Amerikano upang wakasan ang “mutual destruction of two peoples who ought to make common cause in contributing to the consolidation of civilization and the progress of the world.” Magiting at bukas-palad ang tikas-disposisyon ni Mabini.
Walang bisa iyon. Malapastangan ang trato ng tropang Amerikano sa mga Filipino, sundalo man o sibilyan, ulat ni Mabini. Sa likod ng napagkasunduan, sumuko ang mga Kastila sa Amerikanong hukbo—isang pagtataksil. Mimetikong prologo ito sa pagtalikod ng mga ilustrado sa kanilang inakong responsibilidad sa bayan, isang peripeteia (pagbaligdtad) sa trahedya ng rebolusyon, na sinundan ng anagnorisis (pagkilala) sa kakulangan ng liderato. Sa pagbagsak ng tabing sa teatro, ang pathos o pagdadalamhati at pagluluksa ay iniluhog ni Mabini sa “Kongklusyon” ng LFR: pakikiramay sa mga nasawi at panimdim sa pangakong matutubos ang lahat sa posibilidad ng pagbubukang-liwayway.
Katotohanan ang nakataya. Kabulaanan ang sakdal na ang mga katutubo ang may kasalanan sa pagsabog ng away, paninindigan ni Mabini. Sapagkat natuto na ang bayan sa ilalim ng Espanya, nagbanyuhay ang kalooban: ”The Filipino people, educated by long sufferings during the protracted dominion of Spain, have learned to reflect and to judge things calmly, even in the midst of great excitement.” Hindi lahat ng tao sa Amerika ay masama kaya hindi niya kinokondena ang lahat. Naniniwala ang mga Filipino, pagsusuma ni Mabini, na “the popular Government of America will not sink to the level of the theocratic government of Spain, and that the spirit of justice, now obscured by ambition, will again shine in their firmament, as the civic virtues of their ancestors shine in their history and traditions.” Nasilip ni Mabini ang positibong aspekto sa negatibong lambong ng giyerang kakilakilabot—ang diyalektikang takbo ng mga kontradiksiyong nasakyan ng kaniyang intuwisyon at kabatiran.
Tulad ni Rizal sa kaniyang puna na ang republikanong tradisyon sa U.S. ay hindi magiging imperyalista. Magilas at maantig ang kumbiksyon ni Mabini na ang Bathala ay pumapatnubay sa katubusan ng bansa: “The Filipino people are struggling in defense of their liberties and independence with the same tenacity and perseverance as they have shown in their sufferings. They are animated by an unalterable faith in the justice of their cause and they know that if the American people will not grant them justice, there is a Providence which punishes the crimes of nations as well as of individuals.” Nasa masang nagtitiwala ang kaligtasan, pahiwatig ni Mabini—optimistikong talino, pesimistikong saloobin?
Pambungad sa Propetikong Naratibo
Mula’t sapul, bastos na ang trato sa Filipino ng mga Amerikanong upisyal. Obserbasyon ni Samuel Tan na nalason na ang relasyon ng dalawang pangkat dahil sa diskriminasyon at “prejudice” ng mga Amerikano tungo sa mga “insurgents”—hindi patas sapagkat panginoon na ang mga bagong salta. Napuntirya ito ni Mabini sa bukana ng pakikihamok. Masisilip din ang rasistang disposisyon ng mga Anglosahong heneral sa pagbalewala ni Heneral Arthur McArthur sa ideya ni Mabini na prayoridad ang kasarinlan. Walang tigil ang kritisismo ni Mabini sa bagong mananakop kaya ipinatapon siya (at kapanalig tulad ni Hen. Artemio Ricarte) sa Guam—isang teroristang estratehiyang kasuklam-suklam. Tandisang kontra si Mabini sa mga ilustradong oportunista (Paterno, Buencamino, Pardo de Tavera, Legarda, atbp.) na kagyat nagpaalipin sa kaaway sa gitna ng madugong labanan.
Nagulat nga si Mabini sa walang hiyang panghihimasok ng mga bagong panginoon. Naglabas ng manifesto ang Schurman Commission na hinirang ni McKinley pagkaraang mairatipika ang Tratado ng Paris. Walang pakundangang ipinagbili ng Espanya ang soberanya ng kolonya (di na nila hawak) sa halagang 20 milyong piso. Sinalungat ni Mabini ang lehitimasyon ng tratado: wala nang awtoridad ang Espanya sa teritoryong nabawi na ng mga katutubo. Liban sa Intramuros, wala nang kapangyarihan ang kolonisador upang lumagda sa tratado.
Dapat tandaan na sa pagkilatis ni Mabini, mula’t sapul sa pagdating nina Legaspi at Urdaneta, nasadlak na tayo sa walang patawad na digmaan—kongkistador laban sa mga indihenyo/katutubo. Saksi ang malimit na insureksiyon sa buong arkipelago. Tumingkad ito nang manghimasok ang U.S. Batas ng digmaan ang naghari sanhi sa paglabag ng mananakop sa sekularisadong batas-natural na nagtatakda ng pagkakapantay-pantay ng lahat ng nilalang. Tiyak na malaki ang impluwensiya ng masoneria at pagsuob sa prinsipyo ng fraternidad at mapagkawanggawa sa kaisipan ni Mabini. Susog na kwalipikasyon ito sa opinyon na kosmopolitan at transnasyonal si Mabini tulad ni Randolph Bourne. Tulad ng mga kasamang propagandista, talastas nila ang kilusang liberasyon sa Mehiko at Haiti, sampu ng mga tagumpay nina Bolivar at San Martin sa Timog Amerika—ekstra-teritoryal na pakikiisa kontra sa imperyong Espanyol at U.S.
Pakutyang pinagalitan ni Mabini ang sakim na administrasyon ni McKinley:
What a spectacle to see that at the end of the century called enlightened and civilized, a people who know how to love their sovereignty and proud of their sense of justice now would use their accumulated force to wrest from a weak people the very rights which in their case they believe to be inherent in natural law!
Alam ni Mabini ang motibong pangekonomiya ng kapitalismo: ang dominasyon sa pagmonopolyo ng industriya sa Filipinas at subordinasyon ng lahat; “thus reduce us to the category of tenants and laborers and to make serfs of us.” Talikdan itong kapalarang bunsod ng tunggalian ng mga uri, panawagan ni Mabini.
Interbensiyon ng Budhi
Binabalaan ni Mabini ang komunidad na huwag magpatukso sa mga pangako ng bagong panginoon. Maalab niyang binigyan-pansin at idiniin ang “race prejudice” ng U.S. na pinatunayan ng sistematikong paggamit ng “water cure” at kolektibong parusa sa “hamletting.” Masaklap ang mapasuko sa Amerikano:
We were equal with the Spaniards before the laws of Spain, but we never obtained justice in any part without resorting first to savage ways and without an interminable series of humiliation, for wherever we turn we are being pursued by race prejudice, which is deep, cruel, and implacable in the North American Anglo-Saxon…Annexation, whatever form it may take, will result in our eternal slavery by a people so different from us in manners and customs, a people who do not want to see a brown people beside them, and a people from whom we cannot separate without resorting to armed conflict.
Nais kong idako ang malay ng mambabasa sa napakaimportanteng mensahe ni Mabini. Matalab pa rin ang dating nito hanggang sa kasalukuyan, o lalo na sa gitna ng krisis ngayon. Sa bilang ng mga bayaning nakibaka, si Mabini lamang ang malinaw na nagpursiging itampok ang mabangis na ideolohiya ng “white supremacy” at mga institusyong kaakibat nito, halimbawa ang “U.S. counterinsurgency strategy” laban sa tinagurian nilang “terorismo.” Nagsilbing sandigan ito ng imperyalismong U.S. Naipataw at napalaganap ito sa “anti-terrorism law” ng mga rehimeng umiral sa atin at nagpapatuloy pa hanggang ngayon.
Walang humpay ang panawagan ni Mabini na ipagtanggol ang kalayaan at soberanya ng Filipinas—ang masidhing panata ng kaniyang buhay:
If we lay down our arms, our children will be in bondage…; they will inherit from us nothing but misery and struggle which they will be forced to suffer if we do not continue the present war. If you wallow in poverty, chained to slavery. And then you come to think of what your children will be, do you not think it is sweeter to die?
Alinsunod sa daloy ng kaniyang isip at damdamin, mahuhugot ang isang punto-de-bistang mapanuri sa mga kontradiksiyong pulitikal at ideolohikal na sinuri at pinahalagahan sa kadluang utak ng “dakilang paralitiko.”
May saysay o signipikasyon ba ang kasaysayan? Historyador ba o taga-salansan lamang ng anekdota at karanasang personal ang tungkulin ni Mabini sa LRF? Anong papel ang ginanap ng iba’t ibang tauhan sa dulang inilatag niya? May kahulugan ba ang buong akda? Masusubaybayan natin ito sa paghimay sa estruktura at balangkas ng mga leitmotif sa kaniyang obra maestra. Ungkatin natin bakit kailangang magkaroon ng suri at pagtatasa sa mga pangyayaring sangkot sa buhay ni Mabini. Hindi ba sapat na umasa na lamang sa empirikal na paglikom ng mga pangyayari sa isang kronolohikang katalogo? Bakit kailangan pang bulatlatin at kilatesin ang bawat insidente at mga protagonistang kalahok doon? Sa madaling salita, ano ang pangunahing adhika ni Mabini sa paghubog ng akdang nabanggit?
Balangkas ng Pagsisiyasat
Sa unang masid, sapantaha nating ito’y mga gunita o memorya ng isang dating upisyal sa gobyerno. Marahil, isang kronika ng mga pangyayari mula 1896 hanggang sumuko si Aguinaldo. Angkin ng awtor na karanasan niya ito, tala ng mga nangyari sa kaniyang buhay bilang protagonista sa naganap na himagsikan at isa sa natirang buhay. Sa panimulang pahayag, isiniwalat na ni Mabini ang lohika ng kaniyang testimonya bilang isa sa tinaguriang “irreconcilable” na tumangging sumumpa sa awtoridad ng Amerikano sa pakikisanib sa damdamin ng sambayanang lumalaban. Samakatwid, ang physiognomy ng karakter ni Mabini bilang makabayang intelektwal ay nakasandig sa malingap na pakikiisa sa kagustuhan ng bayan. Iyon ang bukal o batis ng talab ng kaniyang kaisipan bilang kinatawan ng bayang umaklas at tumindig sa sariling bait at konsiyensiya. Nang humupa ang digmaan at sumuko si Aguinaldo, umayon at umangkop din si Mabini sa daloy na pakikitalad ng sambayanan, sa paraang mapayapa.
Katotohanan, hindi personal na hangarin o hinuhang lunggati, ang primaryang gabay ng kaniyang budhi. Iginiit ni Mabini ang saligan ng kaniyang pulitikang programa: “…sa tingin ko hindi mga pansariling ambisyon kundi ang pagkabigo ng mga adhikain ng sambayanan ang sanhi kung bakit naganap ang Rebolusyon.” Dangal ng pagkataong taglay ang integridad ang ipinagpugayan niya bilang basehan ng birtud. Nais niyang magsilbing batayan iyon ng pagtitiwala ng taumbayan. Pagtatapat niya: “Tulad ng sinumang kapuwa ko tao, may pinananaligan akong mga katotohanan na gumagabay sa aking budhi o nagsisilbing pamantayan ng aking mga pagkilos…Ang panananampalatayang ito ang nagtuturo sa akin na sa bisa ng likas na kalakaran ng mga bagay, nasa sambayanan mismo ang lahat ng kapangyarihang nakasasaklaw rito.” Sa pakiwari ni Mabini, batay sa batas ng kalikasan (natural law), nasa sa masa/sambayanan ang awtoridad; sa orihinal, “toda autoridad sobre el pueblo reside en el pueblo mismo por ley natural.” Napagpasiyahan niyang salungatin o talikdan ang anumang obligasyon na “contraria a la ley natural”—labag sa batas ng kalikasan.
Hayag na alagad si Mabini ng mga simulain ng Kaliwanagan (Enlightenment) na nagmula sa Batas ni Cicero at mga pilosopong Stoiko. Tiwala siya na isinilang ang tao para sa katarungan, recta ratio, law as“the expression of right reason in action.” [Bowle, John, Western Political Thought (London, UK: Methuen, 1961, p. 88]. Kasaliw ng karapatan at kalayaan ang obligasyon at tungkulin, paliwanag ni Mabini sa “A mis compatriotas”:”…Freedom itself demands that we conform our conduct to the guiding light of reason and the commanding voice of justice. What freedom does mean is that we ought to obey not anyone but only and always that person whom we ourselves have chosen and acknowledged as the most capable of leading us; for in this way we are obeying our reason.”* (Sinipi ni Horacio de la Costa, Readings in Philippine History (Manila: Bookmark1965, p. 243). Kailangan ng tao ang dunong at makatwirang Diyalektikang dalumat ang ginawang kritika sa interaksiyon ng malay/rason at kapaligiran, kalayaan at tadhana, ng teorya at praktika.
Sa paniwala ni Mabini, ang karapatan ng taumbayan ang mabisang lakas na magagamit sa pagsulong at pag-unlad ng komunidad, sa kapakanan ng buong bansa. Subalit kailangan ang kalayaan at kasarinlan upang maisabuhay at maisapraktika ang mga karapatang demokratiko at karapatang-pantao na nakatala sa United Nations Declaration of Human Rights. Hindi pa naisasakatuparan ito hanggang ngayon. Lalo na sa panahon ng madugong pagtatagisang kinasangktuan ni Mabini at halos dalawang henerasyon.
Haraya at Realistikong Dalumat
Bukod dito, inamin ni Mabini na may pedagohikal at etikal na layunin ang akda. Bunsod ito na dapat buklurin ang teorya (katwiran at agham) at praktika ng pamamahala, na “iniangkop sa likas at di-nagbabagong kaayusan ng mga bagay at mga tiyak na pangangailangan ng mga pnamamahalaan”—ibig sabihin, mga kailangan sa buhay tulad ng pagkain, damit, pabahay, kalusugan, atbp. Karanasan, dunong, katwiran ang dapat buklurin at gamitin. Minungkahi ni Mabini na kailangang iwaksi ang “kamanmangan o simbuyo ng damdamin.” Pinaliwanag niya ang halaga ng Deklarasyon ng Kalayaan at Mga Karapatang Pantao ng rebolusyong Pranses, na sa pakiwari niya ay sinunod ng Estados Unidos—isang opinyon na angkin din ni Rizal. Iyon, paniwala ni Mabini, ang mga prinsipyo ng likas na batas na ikinintal ng mga rebolusyonaryo’t siyentipikong pantas/guro (tulad nina Rousseau, Voltaire, at Diderot) sa larang ng politika. Palaala niya: “Kung nasa pagtutugma ng katwiran at karanasan ang katotohanan, nasa pagtutugma ng teorya at praktika ang birtud”—tatsulok ang birtud, katwiran, katotohanan.
Pinakasentro ng akda ang mga susing konseptong ito: katotohanan, karanasan, katwiran, sampu ng birtud na bunga ng pagsalikop ng teorya (agham) at praktika (makatwirang aksiyon o gawain). Magkakaugnay iyon sa bawat paksang dinadalumat. Matutuklasan na ang disenyo ng LRF ay binubuo ng mga kabanata hinggil sa mga pangyayaring saklaw ng kategorya ng karanasan/praktika at mga kabanata na kaugnay ng mga ideya ng katwiran, siyensiya, at kaisipang naging matrix ng kapasiyahan at pagkilos. Hindi mekanikal na korespondensiya ng sangkalang materyal/pang-ekonomiya at ideolohiya/kamalayan ang iskema rito, kundi diyalektikal. Ibig sabihin, masalimuot at malikot na ugnayan ng mga palapag ng konjunktura, kapwa materyal at ideyal, ang nailatag ni Mabini.
Dobleng obligasyon ang hinarap ng masigasig na paralitiko. Sa pagsaliksik, matatarok na pinaglangkap ni Mabini ang mga ideyal ng Renaissance at Enlightenment sa Europa sa proseso ng paghamon sa piyudalistikong institusyon ng Simbahan at monarkiya, kaalinsabay sa paglaban sa imperyo ng kapitalismong pampinansiyal—ang imperyong U.S. Naturol na natin ito sa unahan: ang dalawang imperyong lumikha ng lagusan ng rebolusyong Filipino. Alegorya ito ng katawan ni Mabini, dalawang kondisyong magkakawing. Naisingkaw ng kasaysayan sa batok ni Mabini ang dalawang lunggati at pananagutan sa pagitan ng luma at bagong ordeng nagtutunggali sa ibabaw ng mundo, samantala mga halimaw ng libido/imahinasyon ang sintomas na umaaligid at sumisindak sa atin. Baka makatulong ang diyagramang itong hugot sa repleksiyong tinalakay at dinalumat natin:
Semiotikang burador ng tematikong kategorya sa LFR.
Sa paglilimi ko, ang krusyal na temang humahabi sa banghay ng LFR ay nakasilid sa Kabanata 7, ang isyu ng organisasyon. Magkatalik ang praktika at teorya sa plataporma’t agenda ng samahan. Natalakay na ni Mabini ang transisyon mula sa ebolusyong pagsulong tungo sa aktibidad ng rebolusyon sa Kabanata 1. Nailatag ang mga pangyayari sa pagbitay sa mga paring sekular (Gomes, Burgos, Zamora) at sa pagkawalang-bisa ng repormistang La Solidaridad, karugtong ng mas dramatikong polemika ng Noli at Fili. Mula sa posisyonal na laban, binuhos na ang sigla sa maniobra o armadong pakikihamok, mula ebolusyon tungo sa rebolusyon.
Sa aktwalidad nagyakap ang maari at di-maaari. Masinsing sinubaybayan ni Mabini ang napakaimportanteng resulta ng pagbubukas ng Suez Canal, sagisag ng tulay ng luma at bagong kabihasnan. Kahalintulad ito sa pagkamulat ni Ibarra sa katotohanan ng kaniyang tinubuang lupa nang umuwi mula sa Europa. Ang Suez Canal ay nagsilbing talinghaga o simbolo ng paglalakbay ng kamalayan mula sa inertia ng kolonisadong antas hanggang sa krises ng pagtuklas sa kilos at akto ng Katipunan. Sikaping ikintal ang proseso ng transisyon, isang sandali ng pagkaabala’t pagpapatuloy, bilang imperatibong paksang nililinang sa diskurso ng LFR.
Masasabing ang sintesis ng simulaing nagbunsod sa rebolusyon ay masisinag sa Konstitusyon ng Liga Filipina. Narito ang limang layunin ng organisasyong sinubukang itatag ni Rizal bago siya ipinatapon: 1) Pag-isahin ang arkipelago sa isang matining at masiglang kabuuan; 2) Resiprokal na pangangalaga sa bawat okasyon ng pangangailangan at ligalig; 3) Pagtatanggol laban sa bawat dahas at paglapastangan; 4) Paglinang sa edukasyon, agrikultura, at komersyo; at 5) Pag-aaral at implemtansyon ng reporma. Nahulma sa plataporma ng Liga ang pinakamahalagang katungkulan ng isang pamahalaang kumakatawan sa buong bayan. Hindi lubusang nagampanan iyon ng Espanya, bagkus natulak pa sa primitibong antas ang dating maunlad na lipunan ng mga datu at rajah bago dumating sina Magellan at Legaspi, kung isasaisip ang testimonya ni Antonio Morga, mga bakas ng sinaunang sibilisasyong Malayo na tinalunton ni Rizal.
Sariwang Balita Mula sa Bundok
Ano ang pahiwatig ng birtud sa LFR? Hindi na nakagagambalang palaisipan ito. Naitala na ni Mabini ang kodigo ng mga elemento ng birtud sa kaniyang “El verdadero decalogo.” Marahil naisulat ito circa unang bahagi ng 1898 kasabay ng “Ordenanzas de revolucion” at sa burador ng konstitusyon inihanda sa Malolos. Idinulog niya sa atin ang ideya na buhat pa nang masakop ang isla, nagsimula’t lumaganap na ang tunggalian ng Espanya at mga katutubo. Ibig sabihin, ang kondisyon ng giyera ay nag-umpisa sa paglukob sa mga komunidad ng mga katutubo. Dahil dito, hindi nagkaroon ng malawakang pagkakaisa ang madlang sinakop. Layon ng Decalogo na ipahayag ang moral-etikal na prinsipyong bumubuhay, sumusuhay, at nagpapasigasig sa pambansang komunidad.
Nag-umpisa ang Dekalogo sa proposisyong mala-relihiyoso: “Ibigin mo ang Diyos at iyong dangal sa ibabaw ng lahat….” Dapat alamin na ang katagang “Diyos” ay mula sa Stoiko/deistang konsepto na halos katumbas ng espiritung umuugit sa kalikasan—isang laganap na paniniwala sa Renaissance ng ika-16 na siglo. Sipiin natin ang ilang talata na nailathala sa Ingles noong 1922:
Fourth. Thou shalt love thy country after God and thy honor and more than thyself: for she is the only Paradise which God has given thee in this life, the only patrimony of thy race. The only inheritance of thy ancestors and the only hope of thy posterity; because of her, thou hast life, love and interests, happiness, honor and God.
Fifth, Thou shalt strive for the happiness of thy country before thy own, making of her the kingdom of reason, of justice and of labor…
Sixth. Thou shalt strive for the independence of thy country: for only thou canst have any real interest in her advancement and exaltation, because her independence constitutes thy own liberty; her advancement, thy perfection; and her exaltation, thy own glory and immortality.
Eighth, Thou shalt strive for a Republic and never for a monarchy in thy country: for the latter exalts one or several families and founds a dynasty; the former makes a people noble and worthy through reason, great through liberty, and prosperous and brilliant through labor.
Tenth. Thou shalt consider thy countryman more than thy neighbor; thou shalt see him thy friend, thy brother or at least thy comrade, with whom thou art bound by one fate, by the same joys and sorrows and by common aspirations and interests.
Therefore, as long as national frontiers subsist, raised and maintained by the selfishness of race and of family, with thy countryman along shalt thou unite in a perfect solidarity of purpose and interest, in order to have force, not only to resist the common enemy but also to attain all the aims of human life.
Naipunla na ni Mabini ang kredo ng ating nasyonalismong nakatindig sa aksiyomang unibersal ng hustisya at katwiran. Klasikong metanaratibo ito na anatema sa mga relatibistiko’t nominalistikong historyador. Tumalab ito sa mga intelektwal na sumibol sa panahon ng okupasyon—sina Lope K. Santos, Faustino Aguilar, Crisanto Evangelista, Rafael Palma, Claro Recto, Salvador Lopez, Renato Constantino, Amado V. Hernandez, Teodoro Agoncillo, atbp. Dahil neokolonyal pa rin ang oligarkong nakapangibabaw, at kolonisadong mentalidad ang umiiral, hindi pa laos ang LFR. Nasa pusod nito ang binhi ng kinabukasan. Wala halos memorya o pakialam ang maraming mamamayan ngayon sa mga naisakatuparan nina Rizal, Bonifacio, Mabini, sampu ng ilanlibong martir ng pambansang pakikibaka para sa dignidad at kasarinlan.
Nanaig pa rin ang imperyalistang dominasyon sa larang ng saliksik at pedagohiya. Ang karapatan ng bawa’t bansang matamo ang pansariling determinasyon ay tanggap na sa buong daidig, liban na lamang sa mga akademikong neoliberal, kunwari’y pluralista ngunit sugo ng Kanluraning hegemonya. Halimbawa ang pontipikasyon nina Greg Bankoff at Kathleen Weekly na ang ating makabayang kilusan ay instrumento lamang ng mga sukabang pulitiko. Tinalikdan daw ng mga nasyonalistang historyador (Veneracion, Tan) ang “normative conceit of objectivity and balance” upang itaguyod ang elitistang negosasyon ng identidad sa isang “post-national era” kung saan “redundant” na ang “nationalist project.” Puna nina Bankoff at Weekly:
…Most Pinoys find little in the past to identify with and care even less of their history…Most Filipinos, however, think more about expanding their fictive and kinship ties in the present than about commemorating a past redolent with injustice and exploitation…Perhaps the choice for this century is transnationalism or anarchy?
Sino ang nilalait ng dalawang puting eksperto sa kalagayan ng mga Filipino at mga subalternong kapatid sa laylayan?
Para sa Australyanong dalubhasa, hindi na kailangang intindihin o pahalagahan ang rebolusyonaryong arkibo nina Rizal, Mabini, atbp., pagkat laos na—natalo, “Luzon-centered,” at makauri. Baligho’t mapagkanulong predikamento ito. Ang historyograpiya nila ay salat sa kontekstwalisasyon. “Post-colonial” daw ang Pilipinas gayong kakutsaba ng Washington ang oligarkong gobyerno na payag sa dagdag na base militar (pinahintulot ng Visiting Forces Agreement at EDCA) ayon sa anti-Tsinang agenda ng Washington–Pentagon. Tangka nilang tumulong, ngunit may kalakip ng lasong presuposisyon ang kanilang ambag, lalong makamandag kaysa tuwirang agresyon o eksplotasyong madaya tulad ng patakaran ng labor-export. Inaaping migranteng proletaryo ng buong mundo ang identidad natin, hindi bihasa’t mapamaraang lahing dumadakila sa kalayaan at katarungan para sa lahat.
Bakit Tayo Bumalikwas
Bumalik tayo sa interpretasyon ng kahulugan at halaga ng LFR. Sa bandang huli ng “Prologo,” inulit ni Mabini ang simulaing nag-udyok sa kaniya na sumapi sa rebolusyonaryong kilusan—pagsuob sa rason at hustisya—na ngayon ay yumuko sa mas nakalalamang na puwersa. Tinutukoy dito ang pagsumpa ni Aguinaldo sa soberanya ng U.S. Upang manatiling buhay, hindi maiiwasang tanggapin ang nesesidad na utos ng makapangyarihang lakas. Hindi ito permanenteng sitwasyon. Gayunpaman, payo ni Mabini sa bayan “na huwag mawawalan ng pag-asa, at dapat siyang magtiwala sa kaniyang sarili, sa katagrungan, at sa hinaharap.”
Sinipat niya ang masukal na landas ng kaniyang pakikipagsalaparan. Tumulong siya kina Rizal at Del Pilar sa kilusang repormista—nabanggit na natin ang Cuerpo de Compromisarios na sinalihan ni Mabini—at nang walang bunga iyon, pumanig si Mabini sa Katipunan. Ito ang tinig ng bayan, saloob niya:
inihayag ko ang tungkulin kong tumalima rito at gabayan ang Rebolusyon upang sa pagkawasak ng matandang rehimen na sadyang bulok at inutil, makapagtatag ng bago at higit na makasasapat sa tunay na pangangailangan ng mga Filipino at makaangkop sa mga pagbabago o repormang hinihingi ng progresibo nitong sibilisasyon. Lumahok ako sa digmaan sa pagtalima sa tinig ng bayan.
Nakatalik pa rin ang kaluluwa ni Mabini sa simulain ng rebolusyon. Nag-iba lamang ang paraan sa pagtataguyod noon. Muling ipinandigan niya na mithiin ng bayan ang matamo’t makasangkapan ang kalayaan at mga karapatang kailangan upang mapagyaman ang kaban ng kultura at kapamuhayan. Inaasahan niyang maiintindihan ito ng mga taumbayan sa Amerika, na siya ngayong taga-hatol sa ating kapalaran. Yapos ng kahihiyan at masaklap na pighati, nais ni Mabini na bumalik sa katahimikan upang masabi niya na tumupad siya sa kaniyang tungkulin, inako ang pananagutan, na tanging balsamo “sa kirot ng buhay na tigib ng hinanakit.”
Nakumpisal ni Mabini sa “Pag-aalay” na panaginip ng ina niya na maging pari siya. Inihandog ang akda niya sa ina bilang “saserdote” ng rebolusyonaryong kilusan. Hindi lang “nakasuot ng abito ang tunay na alagad ng Diyos kundi ang lahat ng nagpapahayag ng kaniyang Kaluwalhatian sa mga gawaing mabuti at kapaki-pakinabang para sa lalong nakararaming nilikha niya.” Bilang sakripisyo, ang LRF ay isang sandata sa pagmulat sa kamalayan ng nilupig at armas sa paglikha ng konsiyensiya ng lahi.
Trayektorya ng Salaysay: Trahedya o Komedya?
Mahihinuha sa diyagramang naisingit sa itaas na tinanggal ni Mabini sa akda ang isyu ng personalidad. Ang mga pangyayaring naganap ay matatarok kung alam natin ang determinasyon nito, na matatagpuan sa mga prinsipyo at batayang motibo ng mga grupo o pangkat, hindi ng ilang piling indibidwal. Nabanggit na natin na para kay Mabini, ang kalayaan ay pagsunod sa utos ng rason at hustisya. Samakatuwid, dapat nating sundin ang grupo o partido na kinatawan ng katwiran at katarungan, alinsunod sa tambalang paghuhunos na masikhay niyang iginiit: “Our revolution must be not only external but internal.”
Kay Mabini, magkahugpong ang kalayaan, obligasyon at katungkulan:
Freedom does not mean that we are to obey no one, for itself demands that we conform our conduct to the guiding light of reason and the commanding voice of justice…. We must undertake a radical reform not only of our institutions but of our own ways of thinking and acting. Our revolution must be not only external but internal.
Singkronisado ang dalawang daluyan ng pagbabago, kapiling ang pagtatamasa ng dignidad at tungkuling magpasiya. Kailangan ang kalayaan upang mapalis ang di-pagkakapantay ng “la casta dominante y la poblacion indigena,” ang usaping tunggalian ng mga uring panlipunan. Muli, hindi maipaghihiwalay ang hinihinging pagkakapantay-pantay, karapatang pantao, hustisya, at kasarinlan.
Karaniwang ipalagay na ang pakay ni Mabini ay kritisismo ng kakulangan ni Aguinaldo, mga depektong pampersonal. Dapat mahulo na si Aguinaldo ay halimbawa lamang ng mga tipong marupok o mahina, walang kontrol sa pagpigil sa masimbuyong ambisyon. Masahol na katiwalian ang pagpapauna ng personal na hangarin sa halip na kolektibong kapakanan. Mahusay na naipaliwanag ang kontradiksiyon sa Kabanata 1. Batid ni Mabini ang prinsipyo ng Kaliwanagan (Enlightenment): “Isang pangangailangan at likas sa lahat ng nilalang, sa indibidwal o kolektibong paraan man, ang paglago o pagsulong.” Hindi hilig ng madla ang marahas na pagbabago, ang rebolusyon, sanhi sa “likas na preserbasyon ng sarili” dahil kadalasan nagtatagumpay ang isang uring maimpluwensiya na “nagsasamantala sa kamangmangan o katiwalian ng kanilang mga kababayan, at nanlilinlang para sa mga pansariling layunin.”
Masinop ang paglalarawan ni Mabini ng mga kontradiksiyon. Sa pagitan ng ebolusyon o unti-unting pagbagago at marahas na rebolusyon, kailangan ang prudensiya, maingat na kalkulasyon. Organikong proseso ang dapat alalahanin. Sa halip na umayon sa eskolastikong preskripsiyon na laging sumusunod sa awtoridad ng Simbahan o minanang kaugalian, lumihis si Mabini. Naging realistikong anggulo ang pagdalumat niya, ayon sa siyentipikong humanismo ng Renaissance. Humango sa kasaysayan ng kolonyalismong Espanyol ang naturalistikong pagsusuma ni Mabini, na sa katunayan ay babala sa Amerika na huwag tumulad sa imperyong Espanya. Hindi pa tapos ang laban, ang paligsahan sa pagtatamo ng hegemonya, ang lideratong moral-intelektwal ng proletaryo/masang inaapi.* [Antonio Gramsci, Selections from the Prison Notebooks of Antonio Gramsci, ed. .Quintin Hoare amd Geoffrey Nowell Smith (New York: International Publishers, 1971, pp. 162-63]
Ang buong akda ay maituturing na paunawa sa U.S. na huwag magpalalo at huwag suwayin ang batas ng kalikasan na kabuklod sa produktibong lakas ng sambayanan, sa masang lumilikha ng yaman ng lipunan. Babala rin ito sa kasalukuyang gobyernong mapagsamantala at mapaniil:
Ngunit hindi magaganap ang ebolusyon kung hindi inaayunan ng kaayusang panlipunan, tulad ng halamang hindi lumalago sa di-binabagayang lupa. Kung pagkabansot ng bayan ang tinutupad ng gobyerno alang-alang sa pansariling kapakanan o ng isang partikular na uring panlipunan o sa anupamang dahilan, hindi maiiwasan ang rebolusyon. Nararapat na umusbong at umunlad ang isang sambayanang hindi pa nakasasapit sa ganap na pamukadkad ng buhay, sapagkat kung hindi ay mapaparalisa ito, at kamatayan ang pagkaparalisa. Kung paanong di-likas ang isuko ng isang nilikha ang sarili sa pagkalipol, kailangang gawin ng bayan ang lahat upang maibagsak ang gobyernong humahadlang sa kaniyang pag-unlad. Kung mga anak ng bayan mismo ang nagtagtag ng gobyernong ito, kailangan itong maigupo.
Malinaw dito ang naturalistiko’t realistikong perspektiba na nagsusog sa pagkawatas ng “ley natural” o likas na batas, sa direksiyong sekular at naturalistiko. Hindi nakalimutan ni Mabini na ang porma ng gobyerno ay niyari ng pagkakataong historikal at isinaayos sa kalkulasyong kapakipakinabang. Nais ngayong ipakita ang ahensiya ng taumbayan sa pagyari ng ordeng pampulitika na tugma sa krisis at pangangailangan ng sirkumstansiya. Ikumpara ang tila reaksionaryong kumbiksiyon ni Leo Strauss na dahil sa historicism ng modernidad, nawalan ng bisa ang klasikong konsepto ng batas pangkalikasan na nakasalig sa pribadong pag-aari [Leo Strauss, Natural Right and History (Chicago: University of Chicago Press, 1953). Kontra dito si Ernst Bloch na nag-usig sa partisanong interes ng positibong batas pabor lamang sa mayaman at makapangyarihan, sa halip na nakatindig sa karapatan ng sambayanan (jus gentium), sa katarungang hinahangad ng mga maralitang nangangailangan ng dignidad. Argumento ni Bloch: “There can be no human dignity without the end of misery and need, but also no human happiness without the end of old and new forms of servitude” *[Bloch, Natural Law and Human Dignity (Cambridge: MIT Press, 1986, p. 208]
Transmutasyon/Paghuhunos
Sa katunayan, pumasok na si Mabini sa epoka ng Renaissance at humanistikong sibilisasyon. Tumalikod na siya sa piyudal/teokratikong ugali ng Espanya. Naging sekular ang batas ng kalikasan bilang basehan ng awtoridad pampulitika bunga ng Repormasyon sa panahon ng giyera ng mga relihiyon. Sa halip na ipagpatuloy ang abstraktong ideya ng batas ng kalikasan (hango sa Stoikong pilosopiya at teolohiyang natural ni Aristotel/Santo Tomas Aquino), sumalok siya sa bukal ng kaisipan ni Benedict Spinoza. Iminungkahi ni Spinoza na maisasakatuparan ng tao ang pag-unlad ng kaniyang rasyonal na kaluluwa, kalayaang espiritwal, sa loob ng lipunan. Ang pagsulong ng lakas ng pagkatao, ang marangal na kakayahan ng tao, ay mapapahinog sa loob ng maayos na komunidad. Bunsod ito ng pagtutulungan o kooperasyon, saligan ng kalayaan at katiwasayan, at ng gobyernong umaalalay dito: “The object of government is not to change men from rational beings into beasts or puppets, but to enable them to develop their minds and bodies in security and to employ their reason unshackled…In fact, the true aim of government is Liberty.”
Pinaligiran ang naratibo ng LFR ng diskurso ukol sa katarungan, kalayaan, batas natural, udyok ng pag-unlad, mula pagputok hanggang pagkagapi ng himagsikan. Paglilimi iyon sa mga kategoryang nakapaloob sa hibla ng mga pangyayaring inihanay. Pahiwatig ito na bagamat may kaloobang magnais ang bawat tao, limitado ito ng materyal na kondisyong sumasaklaw sa bawat nilalang. Tunghayan na lang ang kondisyon ng paralitiko, sintomas ng lagay ng kalusugan sa lipunan. At ang estigmang nakakabit dito, na ginawang paraan ng pagtungayaw at pag-alimura kay Mabini ng mariwasang pangkat sa Kongreso ng Malolos (Buencamino, Paterno, atbp.). Tutol siya sa mga pakana ng mga kasike ng prinsipalya. Tsismis na ang sakit niya ay galing sa sipilis at bisyong masama, kaya napilitang ipagbitiw siya ni Aguinaldo upang mapanatili ang konserbatibong hilig sa pamunuan.
Sa ano’t anoman, hindi trahedya ang wakas. Sumuko si Aguinaldo nang humina ang hukbo sa pagpatay kay Heneral Luna. Hubris at gawing balakyot ng karakter ang puminsala sa liderato, kapintasang supling ng makauring lipunan. Gayunpaman, nagpatuloy sina Heneral Sakay at mga awtentikong makabayan. Mataimtim ang pag-asam ni Mabini na sa kalauna’y maipapakilala ng bayan na taglay ang dignidad at katalinuhang maging karapat-dapat sa demokratikong karapatang ipinangako ng Amerika. Mala-komedya, kung ganoon, ang indayog ng Kongklusyon dahil marubdob ang pag-asa ni Mabini na makakamit ang kalayaan at kasarilinan sa bisa ng mga mabuting repormang naisakatuparan ng himagsikan, sa kabila ng pagkagapi ng kampon ni Aguinaldo. Ang proseso ng pag-unlad ay sumusugod sa paraan ng pag-atras, pagkagupo, pagkariwara—isang moda ng sintesis ng masalimuot na kontradiksiyon ng kasaysayang lokal at pandaigdigan.
Komadrona ng Bagong Salinlahi
Nilikha sa bisa ng birtud ni Mabini ang LRF, ang makasaysayang testamento ng pambihirang himagsikan. Binistay at pinaglapat ang klasikong dunong ng kabihasnang Griyego–Romano, teolohiyang natural ni Santo Tomas, at humanistikong agham nina Spinoza at mga pantas ng Kaliwanagan, kapagkwa’y nahubog ang pangitaing progresibo’t mapagpalaya ni Mabini. Naibunyag sa itaas ang sandigan ng etika-politikang pundasyon nito sa katotohanan—empirikal na kognitibong analisis ng karanasan—at pag-uugnay ng iba’t ibang salik sa kategoryang unibersal ng katuwiran at katarungan. Mahigpit na tumalima si Mabini sa realistikong pananaw nina Aristotel/Aquino salungat sa nominalistikong tendensiya nina Ockham, Erasmus, Grotius, Bacon, at Locke. Ito ang dahilan na nakaakma siya sa rebolusyonaryong tendensiya ng demokratiko-sosyalistang aktibidad sa Inglatera, Pransiya, at Haiti.
Isang daloy ng akda ang hindi pa napagtuunan ng masusing imbestigasyon. Kung ang konsepto ng batas-natural ang nagsusudlong sa batas eternal at positibong batas ng tao, ang ideya ng birtud (“la virtud”)—mediyasyon ng teorya (isip) at praktika (gawain)—ay patibay na sanay na si Mabini sa diyalektikang historikal/materyal nina Marx at Engels. Marahil, si Isabelo de los Reyes lamang sa mga Propagandista ang nakinabang sa pakikisalamuha niya sa mga anarkista-sosyalistang kilusan sa Europa. O baka nakasagap din si Mabini ng mga butil ng punla mula sa panitik nina Del Pilar, Lopez Jaena, Rizal, Jacinto, atbp. Bukod sa lohiya ng masoneria (kilala sa pangalang Katabay), kasapi si Mabini sa Liga ni Rizal at sa Cuerpo Compromisarios na humalili (nang maitapon si Rizal sa Dapitan) kung saan siya ay naglingkod bilang kalihim ng organisasyon.* [Constantino, A Past Revisited,154; Mabini, Al Pueblo y Congreso Norteamericanos, 9],
Hindi na kailangang mag-ibayong dagat ngayon. Dahil sa galing ni Mabini sa argumentasyon legal—malalim ang kasanayan niya sa pagtuturo at pagtrabaho sa opisina ng hukuman—sapat ang dunong niya sa paglalagom ng kumplikadong detalye sa isang unibersal na kategorya. Isang kategorya ang dangal o mabuting pagkatao. Nang matapos niya ang LFR, nakasumpa na si Aguinaldo na pailalim sa soberanya ng Amerika. Subalit pabirong hamon ni Mabini na mababawi niya ang dangal kung mag-aalay ng buhay si Aguinaldo sa pakikipaglaban. Kamatayan sa larangan ng pakikibaka ang makatutubos sa napinsalang prestihiyo ng dating pangulo ng Republika.
Palagay ko’y hindi biro iyon. Sakripisyo ng buhay ng maraming mandirigma ang pundasyon ng magandang kinabukasan ng bayan, dulog ni Mabini. Walang kalinangan at sapat na giting si Aguinaldo. Sinalungguhitan na naman ni Mabini ang halaga ng katotohanan sa sambayanang kaunlaran:
Nakakamit ang tunay na karangalan sa paglinang ng ating talino upang matutuhang kilalanin ang katotohanan at sa pagtuturo sa ating puso upang kasanayang mahalin ang katotohanan. Sa pagkabatid sa katotohanan, naarok natin ang ating mga katungkulan at ang katarungan…Huwag kalilimutan na nasa unang baitang tayo ng ating pambansang buhay, at pinaakyat tayo at makaaakyat lamang tayo kung birtud at kabayanihan ang tuntungan.
Dagdag pa niya na ang kaganapan ng pagkatao ay makakamit ng lahat sa patuloy na pagsulong ng bansa. Pakli niya sa mga ilustradong nagsabing hindi pa handa ang bayan sa pagsasarili, na sila mismo—ang mga Amerikanista—ang nagpapatunay ng kanilang haypotesis.
Muli, bumaling ang muni ng organikong intelektwal ng Tanawan, Batangas, sa paksa ng birtud—“la virtud y del heroismo” (2012, 101). Naungkat na ito sa “Panimulang Pahayag,” sa orihinal na pagsasawika: “Si en la armonia entre la razon y la experiencia esta la verdad, en la armonia entre la teoria y la practica se encuentra la virtud.” Malimit talakayin ng klasikong pilosopiya (Plato, Aristoteles, Cicero, Machiavelli, Montesquieu) ang paksang ito. Virtu, sa kultura ng Italyanong Renaissance, ay tatak ng kagalingan ng karakter, sintomas ng pinakabuod na katangian ng isang mamamayan. Sinasalamin ito ng ordeng pulitikal. Ang mga katangiang ito ng mamamayan—karunungan, katapangan, makatarungan, maingat maghatol, atbp.—ay magkakasanib sa isang disposisyon na sumusunod sa rason/katwiran. Ang katapangan, halimbawa, ay disposisyon sa pagkilos na kumokontrol sa simbuyong takot at kapangahasan. Ginagabayan ito ng prudensiya na bunsod ng dunong at pagkamakatarungan. Sa paglapat ng disposisyong angkop o tugma, makakamit ng bawat tao ang ligayang pinakasasabikan. Angkin ni Mabini, ayon kay Agoncillo, ang “katapangan ng konsiyensiya.”
Pahimakas at Pagbati sa Bukang-Liwayway
Naititik ni Mabini sa isang liham ang birtud ng pakikipagkapwa. Makikita ang pagsasanib ng kabatiran at intuwisyon sa tugon niya sa sulat ni Luisita Blanchard, isang Filpino-Amerikana sa Brooklyn, New York. Nobyembre 19, 1900 ang petsa ng liham. Sandaling pinakawalan si Mabini ng Amerikanong militar buhat nang mahuli siya sa Cuyapo, Nueva Ecija at nabilanggo, at bago ipatapon siya sa Guam. Ginamit ni Mabini ang wikang Ingles, verbatim na inilathala ni Ambeth Ocampo sa kaniyang tudling:
I am very much obliged to you for your deep sympathy and true friendship toward me as well as for your sorrow for my illness. Let me shake very friendly and warmly your hand across the seas, seeing that it is indiscreet to kiss it.
To correspond your familiarity I tell you that about thirty-five years ago I was born in a town of Batangas province at the south of Manila between Kabite and Laguna provinces and between the lake of Bay and the lake of Bombon or Taal. By my father and mother I am of pure native origin. Although my parents were poor I got some instructions and became a lawyer, thanks to persistive efforts. Since January 1896. I cannot stand because of a weakness in my waist and legs. I do not suffer any other ache and I look as if I were not sick. The physicians say that I will never recover my health; but I do not despair because I am still able to do something good for my country. Fortunately I have neither wife nor children, for this reason is more tolerable the sadness of my life, for I do not suffer in my loves except in that of my country. My father and mother are dead….
You are a true Filipina by heart and feelings and so I love and admire you…I appreciate the American women in their culture and independent habits which render them utterly helpful workers to the aggrandizement of womankind. You are a highest example. Your very thankful and affectionate friend, Ap Mabini.
Sa maikling talambuhay na luhog sa babaeng nagmalasakit, naisilid ni Mabini ang padron ng birtud/virtu na hinimay natin. Nakapupukaw ang maantig na balik-tanaw at dalumat ng pinagdaanang landas na naikintal dito. Matatanto ang disposisyong marangal, matapat, matapang, at magiliw na pag-angkin sa katutubong ugat at batis ng kaniyang pagka-Filipino. Sa komunikasyong ito, naipaabot ni Mabini ang lunggating magkadaupang-palad sa kalaunan ang lahing Filipino at Amerikano, isang nakalubog na motibasyon sa diskurso ng LFR. Alinsunod sa konsepto ng hegemonya, makakamit ito sa paraang kompromiso sa isang kasunduan upang maisulong ang pangkalahatang mithiin ng inaapi’t nagnanais ng dignidad. Sa ganitong pagtaya, ang huing kabanata ng LFR ay propetikong pagtanaw sa tagumpay ng rebolusyon sa hinaharap.
Sa ultimong pagtatasa, ang LFR ay representasyon ng rebolusyonaryong espiritu ng sambayanang umayaw sa koloniyalismo. Kapwa Kristiyano, Moro, Lumad, Igorot, atbp., na bumubuo ng mayoryang katutubo ang lumaban sa teokratikong Espanya at nagwagi. At pagkatapos, lumaban sa rasistang U.S. at natalo, at sa pagkatalo, nagbunga iyon ng kamalayan-sa-sarili o determinasyong makasarili. Tumayo at lumakad ang paralitiko—ito ang analohiyang maitatanghal sa pagsusulit. Pagbulay-bulayin natin ito bilang isang palaisipang ironya o kabalintunaan ng ating kasaysayan na patuloy na dumadaloy.
Maituturing din na isang epikong naratibo ng pagkakaisa ng mga tribu at komunidad sa kapuluan ang sinisikap ilahad ng LFR. Nakatahi sa hinabing naratibo ang alegorya ng diyalektika ng alipin at panginoon na unang isinadula ni Hegel sa Phenomenology of Spirit at naging paradigma sa manifesto nina Marx at Engels, Lenin, Gramsci, Lukacs, Fanon, Sartre, at iba pang agham-pantas. Sa dalawang yugto ng himagsikan na inilarawan ni Mabini, bago pa man nagkaroon ng pormal na independensiya noong Hulyo 4, 1946, napatunayan na umabante na kahit bahagya ang Pilipinas sa landas ng modernong kabihasnan. Totoo, hitik pa ito ng mga kontradiksiyon, subalit nakuha nang humakbang, umakyat, ang masang dati’y api’t nakalugmok sa ilusyon at kawalang pag-asa. Tumindig ang dating alipin, taglay ang dignidad at karapatan. Gumising na ang sambayanan, saksi ang testimongyong LFR ng dakilang lumpo. Si Mabini ang tribuno ng uring anakpawis, ng proletaryong namulat, ang taliba ng kasalukuyang pagbabanyuhay ng mga lahi’t liping kayumanggi, ng Filipino, taglay ang kaluluwang pinapanday sa apoy ng mobilisasyong sukdulang mapangahas, makatarungan, at mapagpalaya.
Sanggunian
Agoncillo, Teodoro, “Apolinario Mabini: The Courage of Conscience,” in Archipelago, 1 (December 1974).
Aguinaldo, Emilio, “To the Filipino People,” in The Philippine Reader, ed. by D.B. Schirmer and Stephen Shalom (Boston: South End Press, 1987).
Baker, Herschel, The Image of Man (New York: Harper and Row, 1947).
Bankoff, Greg and Kathleen Weekley, Post-Colonial National Identity in the Philippines (New York: Routledge, 2002).
Bloch, Ernst, Natural Law and Human Dignity (Cambridge: MIT Press, 1986).
Bowle, John, Western Political Thought (London: Methuen, 1947).
Brinton, Crane, A History of Western Morals (New York: Harcourt Brace, 1959).
Campomanes, Oscar, “La Revolucion Filipina in the Age of Empire,” in The Japanese Journal of American Studies, 18 (2007).
Constantino, Renato, A Past Revisited (Quezon City: Tala Publishing Services, 1975).
Cushner, Nicholas, Spain in the Philippines (Quezon City: Institute of Philippine Culture, 1971).
Fajardo, Reynaldo, “A Masonic Regime in the Philippines,” in Toward the First Asian Republic, ed. by Elmer Ordonez (Manila: Philippine Centennial Commission, 1998).
Forbes, W. Cameron, The Philippine Islands (Cambridge: Harvard University Press, 1945).
Graff, Henry, “American Imperialism,” in The Columbia History of the World, ed. by John Garraty and Peter Gay (New York: Harper and Row, 1972).
Gramsci, Antonio, Selections from the Prison Notebooks (New York: International Publishers, 1971).
Hegel, G.W.F., Phenomenology of Spirit, trans. by A.V. Miller (New York: Oxford University Press, 1977).
Hofstadter, Richard, The Paranoid Style in American Politics and Other Essays (New York: Vintage Books, 1967).
Kolko, Gabriel, Main Currents in Modern American History (New York: Pantheon Books, 1976).
Kramer, Paul, The Blood of Government (North Carolina: University of North Carolina Press, 2006).
Lenin, V. I, Selected Works (New York: International Publishers, 1971).
Linn, Brian McAllister, The Philippine War 1899–1902 (Lawrence: University Press of Kansas, 2000).
Mabini, Apolinario, “A Filipino Appeal to the People of the United States,” in The North American Review, 170 (January 1900).
__________, “A mis compatriotas,” in Readings in Philippine History, ed. by H. de la Costa, S.J. (Manila: Bookmark, 1965).
—————, Al Pueblo y Congreso Norteamericanos (Barcelona WWW.Linkgua.com, 2007)
__________, Ang Rebolusyong Filipino, trans. by Michael Coroza (Manila: Aklat ng Bayan, 2015).
__________, “Cual es la verdadera mision de la revolucion filipina?” in La revolucion filipina, con otros documentos de la epoca, ed. by Teodoro Kalaw (Manila, 1931).
__________, “In Response to General Bell,” in Philippine Literature: A History and an Anthology, ed. by Bienvenido Lumera and Cynthia Lumbera (Manila: National Book Store, 1982).
__________, “Mabini’s Decalogue for Filipinos,” pamphlet (Washington DC: Philippines Press Bureau, 1922).
__________, The Philippine Revolution, trans. by Leon Ma. Guerrero (Manila: National Historical Commission, 1969).
__________, “The Struggle for Freedom,” in Filipino Nationalism 1872–1970, ed. by Teodoro Agoncillo (Quezon City: R.P. Garcia Publishing Co., 1974).
Majul, Cesar A., Mabini and the Philippine Revolution (Quezon City: University of the Philippines Press, 1960).
Maritain, Jacques, Man and the State (Chicago: University of Chicago Press, 1951).
Marx, Karl, “The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte,” in Selected Works by Karl Marx and Fredrick Engels (New York: International Publishers, 1968).
Miller, Stuart Creighton, “Benevolent Assimilation”: The American Conquest of the Philippines 1899–1903 (New Haven: Yale University Press, 1982).
Ocampo, Ambeth, Meaning and History (Quezon City: Anvil, 2011).
__________, “Mabini by Mabini,” in Philippine Daily Inquirer (12 November 2012),
Sunday, July 07, 2024
FILIPINO STIGMATA
READING THE STIGMATA: FILIPINO BODIES PERFORMING FOR THE U.S. EMPIRE
by E. SAN JUAN, Jr.
Professorial Lecturer, Polytechnic University of the Philippines,
Manila, Philippines
"First Evidence of a Blunder in Drone Strike: 2 Extra Bodies"-- so runs the headline of a news report in The New York Times (23 April 2015). President Obama, for the first time, apologized for the accidental killing of Warren Weinstein, an American aid worker, and Giovanni Lo Porto, an Italian development expert, in a CIA-managed drone strike in Pakistan last January. Obama drew a lesson from the accidental sacrifice: "It is a cruel and bitter truth that in the fog of war generally, and our fight against terrorists specifically, mistakes, sometimes deadly mistakes, can occur" (Mazzetti and Schmitt 2015). But how many sacrifices by people of color and indigenes have been made for the sake of profit accumulation since Columbus and then Napoleon and Queen Victoria claimed the world for the mercantile and industrial bourgeoisie? The alternative today, almost a century now since Rosa Luxemburg posed it, is still between capitalist barbarism or revolutionary socialism via the popular-democratic liberation struggles of peoples and nations.
The fog of imperial war, first against recalcitrant natives of the non-Western regions of the world, and then against the subalterns in the metropolitan centers of slave traders and merchants, was invoked first with reference to the Vietnam carnage. It seems to have settled and remained stagnant since the conquest of Peru, Mexico and the Caribbean islands up to the division of the African continent in the 19th century. More extra bodies turned up in the U.S. annexation of the Philippines in the first decade of the twentieth-century, up to the present search and surveillance of "illegal" aliens within its borders. At least five bodies, cadavers, of contract workers are returned to the Philippines every day from all corners of the world.
In this brief discourse, I sketch an inventory of the U.S. imperial adventure in the Philippines as a background to the work of Carlos Bulosan, the first Filipino writer to gain canonical status, and the ordeal of Filipinos in the era of global capitalism. Today the Philippines ranks as second to Mexico in the number of contract or indentured laborers dispersed around the world, with over 12 million Filipinas functioning as symbolic and real capital of a U.S. neocolony. In this context, the now legendary figure of Jose Antonio Vargas, Filipino "undocumented" immigrant, serves as a palimpsest icon or hieroglyph for the universal predicament of all uprooted peoples, not just Filipinos, wandering for some kind of "belonging" in the era of a flat, borderless planet, as the corporate logo proclaims. Can we seriously practice this kind of hermeneutics of suspicion without us being suspect?
Where Exactly Are these Islands?
Except for horrendous natural disasters, such as the Yolanda/Haiyan storm that devastated whole provinces and killed thousands; or the other memorable eruption of Mt. Pinatubo that led to the forced abandonment of the two huge U.S. military bases in the Philippines, that island-nation scarcely merits occupying the headlines of the mass media here in North America or Europe. It's not worth bothering about. Unless you have a Filipino friend, relative or connection, most people have difficulty locating the Philippines in the map--is it in the Caribbean or somewhere near Hawaii?
Last March 22, six thousand people marched in the white sands missile range in Alamagordo, New Mexico, commemorating the 26th anniversary of the Bataan Death March. World War II (with "Bataan" and "Corregidor" as its iconic markers) seems the live touchstone for celebrating the friendship of two peoples against the horrors of the Japanese occupation (1942-45). The welcomed "liberation" of the Philippines, for both Americans and Filipinos, wiped out the vexed origin of this relationship in the Spanish-American War of 1898 and the bloody Filipino American War in 1899. The defeat of Spain led to the annexation, or "Benevolent Assimilation" (to use Pres. McKinley's famous phrase), of the islands. The result was not so benevolent since 1.4 million Filipinos died in the ensuing carnage which lasted up to 1913. Very few people know about this episode in American history--a blip in the rise of a gllobal empire.
In his book Lies Across America, James Loewen notes that the ship Olympia, Admiral Dewey's flagship during the Battle of Manila Bay in May 1898, is on display in downtown Philadelphia. But not a word is mentioned about the war which became "a moral issue almost unparalleled in American policy and politics" (Wolff quoted by Loewen, [1999, 379]). From 1898 to 1946, the Philippines was the only Asian colony of the U.S. But when independence was granted, so many strings were attached that the new republic virtually remained a colony, more exactly a neocolony, up to now. Philippine sovereignty remains a myth, if not an invention of academic experts.
After 9/11, the U.S. sent several hundred U.S. Special Forces to the Philippines because of the presence of the Abu Sayyaf and the New People's Army, both labelled terrorists. The kidnapping of the Burnham couple in 2001 and the circumstances surrounding the wife's rescue and the death of the husband crystallized the reputation of the country as a haven of extremists. This became the pretext for the Visiting Forces Agreement and the Enhanced Defence Cooperation Agreement, allowing deeper US military intervention, most recently evidenced in the Mamasapano tragedy under the current regime.
Historicizing Contingencies
What compelled the U.S. to be involved in these islands more than 8,000 miles away from the continent? We do not need to review the details of the Spanish-American War, nor the Filipino-American War. The expansion of the Republic into an Empire has been rehearsed in so many books. But the main reason is the need of the industrial economy to open up the China market by projecting its might into the Pacific (with the annexation of Hawaii and Guam) and its domination of the Pacific Basin zone of commerce from its Philippine base. So the geopolitical role of the Philippines at this stage of the growth of U.S. finance capital explains not only the violent seizure of the territory but also the political-ideological hegemony over the inhabitants. The Philippines today still plays the role of first-line defense against perceived threats from China and others (North Korea, Russia, Iran) from Asia up to the Middle East.
We are now in the era of globalized capital where borders seem to evaporate, Electronic communication has more or less leveled some barriers, but a century of scholarship and misinformation may take more time and will to rectify. We still have passports and immigration controls.
A recent popular history of the relations between the U.S. and the Philippines, Stanley Karnow's In Our Image: America's Empire in the Philippines (1989), tried to revive the idea of a paternalist power managing tutelage of an immature people, formerly labelled savages. The anti-imperialist Samuel Gompers then described Filipinos as "semibarbaric," "almost privimitive," while others used the term "yellow-bellies" and "naked Sulus," the latter referring to the Moros or Muslims residing in the Sulu Islands. But it simply reaffirmed the premise that, however earnest the colonial attempts to civilize the Filipinos, Karnow contends that they failed to break the compadrazgo system, the "coils of mutual loyalties" (quoted in San Juan 2000, 72)--in effect, the Filipinos brought upon themselves their backwardness, poverty, and even the "miseducation" that Filipino historian Renato Constantino claims we received from the putative benefactors.
Such "miseducation" may be gleaned from the functionalist Cold War scholarship of Jean Grossholtz, Alden Cutshall, Glenn May, etc. Grossholtz's conclusion may give a clue to the way ahistorical functionalism easily resolve social disparities and inequties: "The blend of Malay, Spanish, and American cultures has resulted in a society closely tied by primary groups and preserving the warm social ties of the barangay but over-laid with a veneer of the Spanish aritocratic style and the joy in political manipulation and achievement of American politics. Filipinos accept their formal institutions but regard them as a framework for the strong personalized leadership that is their Malay heritage" (1964, 45-46). Such categories as "Malay," "Spanish" and "American" serve to draw clean boundaries and cement ruptures, yielding a harmonious polity suspended in a prophylactic glass-case. Invisible are the tensions, conflicts and explosions of popular-democratic struggles against almost 4 centuries of colonial violence.
Respected historians such as David Joel Steinberg. Theodore Friend, Alfred McCoy and others have tried to correct the idyllic picture of a smoothly operating hierarchical system. They tried to prove that Filipinos also had "agency," but they referred mainly to the elite bloc of oligarchic families--the propertied few--with whom the colonial administrators negotiated, whom they coopted to maintain peace and order until a semblance of formal indepence could be established in July 1946.
Sure, the country is both singular and plural, depending on which perspective or evaluative paradigm one uses to triangulate the interminable conflicts of various sectors, classes, and regions in the Philippines. William Blum's optic finds the Philippines "America's oldest colony" right up to the last quarter of the last century when, from the Philippine bases, "the technology and art of counter-insurgency would be imparted to the troops of America's other allies in the Pacific," from the Korean War to the wars in China, Vietnam and Indonesia, and the Middle East (2004, 42).
Failure in apprehending the colonial subject-hood of the Philippines from 1899 to 1946 (and neocolonial status after that) invariably leads to what I consider the cardinal error in diagnosing the actualities of U.S.-Philippines relations. I am referring to the status of Filipinos in the US mainland and Hawaii from 1898 to 1946. From 1898 to 1935, Filipinos (aside from pensionados or government scholars) who were recruited by the Hawaiian Sugar Planters Association in 1907 were colonial subjects, or nationals, not immigrants nor aliens. This move was forced upon the planters by the 1907 Gentleman's Agreement excluding Japanese workers; the Immigration Act of 1924 definitively barred Japanese immigration to Hawaii.
Earlier, of course, the 1882 Chinese Exclusion Act served as the benchmark for what Ronald Takaki would assert as the distinctively "racial and exclusionary," not ethnic, pattern defining the history of US citizenship and suffrage. Thus while Filipinos were exempt from such exclusionary legislation, they did not enjoy citizenship rights. After the colony morphed into a "commonwealth" in 1935, only 50 Filipino bodies were allowed annual entry into the U.S,
The Filipino Menace
The sojourner Filipinos in Hawaii, however, proved recalcitrant and dangerous to capitalist agribusiness. For example, they organized a Filipino Federation of Labor in 1911 and the Filipino Unemployed Association in 1913. In January 1920, Filipino workers struck ahead of their Japanese counterparts; they were later joined by Spaniards and Puerto Ricans. When one of the Filipino labor militants, Pablo Manlapit, was arrested in September 1924, his compatriots staged protests in Hanapepe, Kauwai, where the police fired and killed 16 workers and wounded many others. This surely branded the Filipinos as trouble-makers. Manlapit was compelled to leave in 1927, but later he returned to Hawaii via California and helped revive the Filipino Federation of Labor after which he was deported to the colony (Lopez 2014).
One other Filipino worker in Hawaii, Pedro Calosa formed an association called "Beginning of Progress," was imprisoned and deported for labor agitation in 1927. Back in Pangasinan, he organized a local group in 1929 and led the 1931 Tayug peasant insurrection. Although violently quelled, the uprising signalled a resurgence of populist, transformative energies that nourished the 1896 revolution against Spanish feudal landlordism which continues to this day (Constantino 1975). It is this action by a provincemate, a deported sojourner from Hawaii, that Carlos Bulosan (1913-1956) memorialized in Chapter 8 of his now canonical ethnic history, America is in the Heart..
Bulosan's transformation as a canonical author epitomizes a whole history of Filipino experience in the United States in the last quarter of the 20th century. When Bulosan landed in Seattle in 1930, the global crisis of monopoly capitalism had already begun. The Depression of the thirties and forties served as the formative and catalyzing ground for his development into what Michael Denning calls a popular-front militant activist in which the impulse for national liberation of the colony intertwined with the internationalist struggle against fascism in Europe and Japanese militarism in Asia. Within this larger context, one has to situate Bulosan and his compariot's traumatized predicament as they confronted the nativist, openly white supremacist racism of California and the West Coast in those two decades of the Depression.
Bulosan's narrative was conceived in the middle of World War II, in the anguish over the fate of his family in occupied Philippines. It was designed to celebrate the America of his friends and ethnic kin as a bastion of democratic liberties against European and Japanese fascism. But to do that, he had to recount the hardships, pain and suffering his community endured, together with workers of other nationalities. He had to sum up what he learned, the gap between ideas and actualities.
Critics have long been puzzled by Bulosan's authorial "double consciousness." The contradictions found in Bulosan's texts can be clarified as symptoms of the way the interpellated subject grappled with both the "Americanized" psyche (educated by the civilizing mission in the colony) and the politicized or pedagogical subject as part of the tremendous union mobilization that swept the workers' organizations in which he was deeply involved. These contradictions can be indexed by the last chapter of his book which, ironically or naively, concludes a narrative of disillusionment, fear, escape from mob violence, and desperate struggle for physical survival everyday. After Corregidor fell to the Japanese, many Filipinos joined the US army. Saying goodbye to his brothers in California who had enlisted in the military, Bulosan ends America is in the Heart with a farewell to the Filipino workers in California as he caught a bus to Portland, Oregon:
Then I heard bells ringing from the hills--like the bells that had tolled in the church tower when I had left Binalonan [his birthplace in the Philippines, near Tayug, the site of the peasant uprising alluded to earlier]. I glanced out of the window again to look at the broad land I had dreamed so much about, only to discover with astonishment that the American earth was like a huge heart unfolding warmly to receive me. I felt it spreading throuogh my being, warming me with its glowing reality. It came to me that no man--no one at allo--could destroy my faith in America again. It was something that had grown out of my defeats and successes, something shaped by my struggles for a place in this vast land, digging my hands into the rich soil here and there, catching a freight to the north and to the south, seeking free meals in dingy gambling houses, reading a book that opened up worlds of heroic thoughts. It was something that grew out of the sacrifices and loneliness of my friends, of my brothers in America and my family in the Philippines--something that grew out of our desire to know America, and to become a part of her great tradition, and to contriburte something toward her final fulfillment. I knew that no man could destroy my faither in America that had sprung from all our hopes and aspirations, ever (1973, 326-327).
In his personal letters (from 1937 to 1941), Bulosan confessed that "the terrible truth in America shatters the Filipinos' dream of fraternity" induced by over thirty years of colonial indoctrination. On the eve of Pearl Harbor and the Japanese conquest of the Philippines, he wrote to an American woman friend: "Love would only make it the harder for little guys like us to bear the unbearable terrors of life. Yes, I feel like a criminal running away from a crime I did not commit. And the crime is that I am a Filipino in America" (Bulosan 1995, 173). Cultural-studies cholar Michael Denning argues that the rhetorical excess "is a sign of the narrator's desperate attempt to transcend a United States of violence, 'a world of brutaity and despair' "(1997, 274) which also infected his family and working comrades. Such rhetoric was an attempt to heal or erase the evidence of history and class politics on violated, uprooted and transplanted bodies.
Hemeneutics of Stigmata
One incident that summed up the emergency plight of Filipinos in the thirties is the Watsonville race riot, a culmination of vigilante attacks on Filipinos beginning in Yakima Valley in 1928, throughout the West Coast and up to Florida in 1932. During four nights of rioting in January 1930, about 250 men attacked 46 terror-stricken Filipinos, killing one of them, Fermin Tobera. One historian summarized the incidents thus:
At the inquest over the body of Fermin Tobera, it was decided that the person who had fired the short was unknown...When the body of Fermin Tobera...arrived in Manila, 'thousands of Filipinos took part in orderly demonstrations.' Tober's body lay in state for two days. Tober was declared a national hero and for a time at least occupied a pedestal along with Jose Rizal, the national hero of the Philippines. A member of the Philippine legislature was quoted as having said at the burial services that the bullet which killed Tober 'was not aimed at him particularly, its principal target was the heart of our race... (Bogardus 1976, 56-57).
Pablo Manlapit, the veteran labor leader, organized a march of thoousands in Los Angeles protesting the murder. Concerning the Manila Luneta "necrological service" for Tobera, dubbed as "National Humiliation Day," historian Paul Kramer remarked that it "vividly illustrated the mutual constitution of U.S.. colonialism and Filipino nationalism across transpacific space" (2006, 428). By "mutual constitution," Kramer means that the nativist pogrom disproved the viability of "inclusionary racism," finally giving independence to the U.S. from its colony. Kramer believes that "economic protectionism [by corporate power] and racist nativism" allowed "American racial insularity" the means of granting formal independence to Filipinos.
And so, contrary to the old-fashioned history books, Filipinos did participate in shaping their destiny. This is now the fashionable postmodernist theory which purports to grant agency to the poor colonized subalterns, even though the effective players in this drama remain the corporate political functionaries/officials and nativist white-racial supremacists. We are supposed to enjoy the illusion that the dispersed masses of Filipino peasants and workers exercised equal power and resources as the hegemonic bloc of wealthy landlords, businessmen and bureaucrats. In that ideal world, everyone is a free and equal moral person just like everyone else.
The irony of this tendentious revisionism and the ascription of agency to individual performative bodies of the colonized subalterns seem to be the latest twist in revising Cold War reductionisms. The intention is certainly commendable. One reviewer of the current scholarship insists that the colonized possessed individual agency equal to the colonizers by performing one's own body, which allows "individuals the space to oppose, or perpetuate, the imperial imaginary" (Allen 2014, 221). Pursuing this methodological individualism, in contrast to the allegedly simplistic formulas of an economistic Marxism or the traditional structural-functionalist analysis dealing with anti-imperialist ideologues, the new postmodernizing scholars are devoted to exploring "the liberatory possibilities involved in the performance of one's own body," or of one's own gender or race. Following this logic, Tobera and Contemplacion could have done more with their bodies beyond the confines of the police record or the autopsy report. They need a conceptualist artist like Kenneth Goldsmith, perhaps, to release the performative libidinal impulses hibernating in the bodies of "little brown brothers" and sisters working in the asparagus fields of California and pineapple plantations of Hawaii in Bulosan's time.
In light of the recent controversy over Goldsmith's recital of "The Body of Michael Brown," one wonders if anyone attempted such a feat of artistic transfiguration. Of course, conceptual poetics/aesthetics was unheard of in the thirties. But a clearly analogous situation is that of the national trauma/crisis at the execution in Singapore of Flor Contemplacion, one of the ten-million OFWs/domestic workers sent abroad as a national policy of labor export implemented by the Marcos dictatorship to relieve unemployment and earn foreign currency. After being detained, tortured and tried for four years, Contemplacion was hanged and her body brought for burial in her hometown. An unprecedented spectacle of national mourning, with thousands of Filipinos lining the streeds, awed a worldwide audience. Thousands attended her funeral procession, outraged by both the Singaporean government's straightjacket system and the Philippine politicians' neglect of the brutal treatment of numerous OFWs for years--this time, the anger and grief released transpired in a setting more unsettled than the colonial milieu of Tobera's time.
It is more than likely that Contemplacion's case will be repeated--as it has been with many executions in the Middle East, and one pending in Indonesia today, Over 10 million OFWs are scattered around the planet--5,000-8,000 contractual workers leave everyday, remitting $26 to $28 billion a year, enough to pay the country's foreign debt and keep the economy floating. Right now, there are about 7,000 Filipinos in prisons around the world, 80 in death row. Nine OFWs have been executed so far under Aquino's tenure, the biggest number so far within less than six years. The bodies of Tobera and Contemplacion seem harbingers of what's to come, turning in their graves with the internment of a double or postcolonial mimicry, over a hundred years since Mark Twain penned his savage satire on the "Business of Extending the Blessings of Civilization to Our Brother Who Sits in Darkness."
Vargas as Cosmopolitan Trope?
Which brings me finally to the body of Jose Antonio Vargas, the 2008 Pulitzer Prize-winning journalist and self-declared undocumented immigrant. Vargas is still very much alive, but his figure serves as an exemplary symbolic icon in the long genealogy of Bulosan's characters traversing the American heartland throughout the turbulent twentieth century. He embodies the inscription of "America" in the heart that Bulosan dreamed about.
Brought to the US illegally when he was 12 years old, Vargas was "sitting in darkness," as it were, until at age 16 he tried to apply for a driver's permit and was told that his documents were fake. In a 2012 TIME issue and before that, in a June 2011 essay in The New York Times Magazine, Vargas and other undocumented folks came out of the shadows, in order to promote dialogue about the system and advocate for the DREAM Act, which would provide children in similar circumstances with a path to citizenship. In that same year, Obama halted deportation of undocumented immigrants age 30 and under eligible for the DREAM Act; but Vargas, who just turned 31, did not quallify and remained in limbo.
Vargas claims that the immigration system is broken, preventing many deserving candidates (who identity themselves as American) from residing in the country legally. Vargas' campaign "Define American" is intended to document the lives of an estimated 11.5 million people without a legal claim to exist in the country (Constantini 2012). Vargas declared: "I define 'American' as someone who works really hard, someone who is proud to be in this country and wants to contribute to it. I'm independent. I pay taxes. I'm self-sufficient. I'm an American. I just don't have the right papers. I take full responsibility for my actions and I'm sorry for the laws that I have broken' (Wikipedia 2010).
Prospect of a Muticulturalist Utopia?
Since 2011, Vargas has been no longer just a Filipino but an anchored, (not floating) signifier for all undocumented (he rejects the label "illegal") immigrants, as his 2013 autobiographical film Documented attests. On July 15, 2014, Vargas was arrested by immigration authorities while trying to leave the border town of McAllen, Texas, where he attended a vigil organized by United We Dream at a center for recently released Central American immigrants.
His arrest was due to an oversight, or felicitous negligence. In order to leave the Rio Grande Valley, Vargas had to cross through a U.S. Customs and Border Protection checkpoint. He went through airport security with his Philippine passport and a copy of the US Constitutition--a trope for the double consciousness, the ambivalence of Du Bois' body torn between the two domains of citizenship and alienation. He was cleared by the Transportation Security Administration, but a border agent took his passport, reviewed his documents, asked him some questions, placed him in handcuffs, and escorted him to the McAllen Border Patrol station for further questioning. We learn that he was released later that day due to the fact that he had no history of criminal activity. Lo and behold, being an undocumented alien is no longer a crime.
Was Bulosan wrong about being a criminal in America? Vargas is one of the 3.4 million Filipinos in the U.S. (as per 2010 census), the second largest Asian group, but actually the largest from one single homeland. But Vargas is no longer the one-dimensional Filipino; he has become multiple, a differential or bifurcated signifier of the heterogeneous wanderer. He is no longer just an expatriate, exile, possessing an in-between planetary identity. Vargas' agency, his performative body, is now going to be awarded the 2014 Freedom to Write Award from PEN Center USA. Vargas is a free individual with agency, the transpacific Filipino-American, mutually constituting his existential predicament in the geopolitical fantasy of all persons displaced by the cataclysmic changes in the end of the 20th cenury and the beginning of this new portentous millennium.
With fear and trembling, like Kierkegaard, we wait anxiously for the denouement of Vargas' adventure.
REFERENCES
Allen, Linda Peirce. 2014. "Interventions of Memory and Visibility: Recovering and Reclaiming Filipino American History." American Quarterly (March): 211-222.
Blum, William 2004. Killing Hope: US Military and CIA Interventions Since World War II. Monroe, M: Common Courage Press.
Bogardus, Emory. 1976. "Anti Filipino Race Riots." In Letters in Exile, ed. Jesse Quinsaat et al. Los Angeles: UCLA Asian American Studies Center.
Bulosan, Carlos. 1973. America is in the Heart. Seattle: U of Washington Press.
-----. 1995. On Becoming Filipino. Ed. E. San Juan, Jr. Philadelphia: Temple U Press.
Constantini, Cristina. 2012. "Jose Antonio Vargas, Undocumented Journalist, Says "We are Americans" in Time Magazine Cover Story." Huffington Post (6/14/2012).
Constantino, Renato. 1975. The Philippines: A Past Revisited. Quezon City: Tala Publishing Services.
Cutshall, Alden. 1964. The Philippines: Nation of Islands. Princeton, NJ: D. Van Nostrand Company Inc.
Denning, Michael. 1997. The Culltural Front. New York: Verso,
Grossholtz,Jean 1964. The Philippines. Boston: Little, Brown & Company.
Kramer, Paul. 2006. The Blood of Government. Chapel Hill: U of North Carolina Press.
Lopez, Angelo. 2014. "Filipino Americans and the Farm Labor Movement."
Lowen, James W. 1999. Lies Across America. New York: The New Press.
Mazzetti and Eric Schmitt. 2015. "First Evidence of a Blunder in Drone Strike: 2 Extra Bodies." The New York Times (Aprtil 23).
McWilliams, Carey. 1964. Brothers Under the Skin. Boston: Little Brown and Co.
Ressa, Maria. 2003. Seeds of Terror. New York: Free Press.
San Juan, E. 2000. After Postcolonialism. Lanham. MD: Rowman and Littlefield Publishers.
-----. 2009. Toward Filipino Self-Determnation. Albany: SUNY Press.
Steinberg, David Joel. 1982. The Philippines: A Singular and a Plural Place. Boulder, COL Westview Press.
Takaki, Ronald. 1994. "Reflections on Racial Patterns in America,"' in From Different Shores, ed. Ronald Takaki, 24-36. New York: Oxford U Press.
Wikipedia. 2010. "Jose Antonio Vargas." Wikipedia, the free encyclopedia.
____________
Tuesday, June 04, 2024
DALUMAT SA ESTETIKA NI LUALHATI BAUTISTA
Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
E. San Juan, Jr.
philcsc@sbcglobal.net
ABSTRAK (ABSTRACT)
Sinubok sa kritikang ito na ilahad ang tipo ng feministang estetika na isinadula ni Bautista sa dalawang huling akda bago siya pumanaw. Nailarawan ang pagkasira ng pamilya- maternal na sabjek ng kababaihan sanhi sa malalim na pagbabago ng lipunan mula dekada 1970—panahon ng Cold War—hanggang dekada 1990 at bukana ng bagong milenyo. Nabuwag ang patriyarkong pamilya dahil sa pulitiko-ekonomikong krisis mula diktadurang Marcos hanggang neoliberalisasyon ng rehimeng sumunod. Sinuri ang transpormasyon ng diwa/kamalayan ng mga protagonista at punto-de-bista sa In Sisterhood at Sonata. Sa analisis ng babaeng sabjek, sinikap linawin ang paghahalo ng tinig ng awtor at kaniyang inimbentong
1
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
2
tauhan upang pasabugin ang makasariling ugali/ paniniwala. Tangka ng awtor na usisain ang batayan ng awtoridad ng burgis na pamilya, ng magulang-ama, at buong ordeng neokolonyalismo, sa pamamagitan ng pagbuwag sa tradisyonal na dibisyon ng lakas-paggawa na saligan nito. Intensiyon din na ilagay sa alanganin ang postmodernong karnabal ng In Sisterhood sa mapanuring masid ng protagonista sa Sonata. Si Kathleen ang simbolo ng babaeng nais lutasin ang kontradiksiyon ng sarili/ pamilya sa paraang diyalektikal. Nilagom ni Bautista sa dalawang akda ang problema at metodo ng babaeng manunulat na nakikibaka para sa kapakanan ng komunidad na siyang susi sa pagpapalaya ng kababaihan sa pagka- alipin sa ilalim ng patriyarko-kapitalismong sumisikil sa buong sambayanan.
(This critique attempts to describe the type of feminist esthetics dramatized by Bautista in her last two works before she died. The critic focuses on the dissolution of the family-centered, maternal subject of female characters caused by the profound social changes beginning in 1970—the height of the Cold War—up to the 1990 decade and the advent of the new millennium. The patriarchal family was eroded due to the political-economic crisis of the Marcos dictatorship up to the neoliberalizing regimes that followed. This essay seeks to analyze the psychic transformations of the protago- nists, their viewpoints, in both In Sisterhood and Sonata. It strives to deineate how the author explored the basis of bourgeois author- ity in the family and the neocolonial order, by way of deconstructing the traditional division of social labor. It also ex- amines Bautista’s intent to question Kathleen’s endeavor to re- solve the contradiction between family/self in a dialectical man- ner. In these two works, Bautista condensed the problems and methods of the female artist struggling for her own freedom, and for the community’s welfare as the key to liberating women from servitude to the dictates of the patriarchal-capitalist hegemony that continues to oppress the entire nation.)
Susing Salita (Keywords): kasarian, patriyarko, neokolonyalismo, kontradiksiyon, diyalektika, neoliberal
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
3
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
4
.....Kung kinailangan pa nina Mulan ng Tsina at Joan of Arc ng Pransya na magbalatkayong lalaki para makalahok sa digmaan laban sa mananakop, sa Pilipinas ay marami ang kababaihang naging mga mandirigma o pinunong pandigma laban sa kolonyalistang Espanyol nang hindi itinatago, bagkus ay mas pinatitingkad pa nga, ang kanilang pagiging babae....Ayon kay Juliet de Lima, dumaranas ang higit na nakararaming mayorya ng kababaihang Pilipino ng tatlong suson ng pang-aapi at pagsasamantala ng uring kumprador-panginoong maylupa; at paghahari ng kalalakihan nd dinaranas din ng kababaihan ng nagsasamantalang uri.
- Adora Faye de Vera, “Ang Hindi Tradisyunal na Tradisyon ni
Kasamang Maita”
Ngunit ano ang isang / komunistang ina? / Maapoy na tanglaw / tungo sa liwayway
Sandigang bato / Lupang bukal ng lakas / sa digma, katagi sa labanan at /alalay sa tagumpay / Ang ina ko.
- Maria Lorena Barros, “Ina”.
Prologo
Masalimuot ang trayektorya ng sining ni Lualhati Bautista mula pa sa paglalathala ng unang nobelang Gapo (1988) hanggang sa huling akda niyang Sonata (2017). Bunsod iyon ng makasaysayang pagbabago sa bansa, mula sa diktadurang Marcos, 1986 “People Power Revolt,” sigalot sa administrasyon ni Cory Aquino, hanggang sa madugong terorismong inilunsad ng rehimeng Estrada-Arroyo. Ang peministang estetikang tumuhog sa mga nobelang Gapo, Dekada 70, Bata Bata, Bulaklak sa City Jail, at Desparesidos, ay bunga ng malawakang pakikibaka ng sambayanang nagpatuloy sa 1896 himagsikan laban sa kolonyalismo’t imperyalismo, at nagbubunga ngayon ng makabuluhang transpormasyon sa araw-araw na buhay ng bawat mamamayan.
Nawasak na ang simbolikong figura ni Maria Clara sa gitna ng ekonomiyang parasitiko sa base militar ng U.S noong panahon ng giyera sa Korea at Vietnam. Naging migrante na ang “hostess” sa Olongapo. Ang empleyadong sumasayaw bilang “sabjek” ay biktima ng komersiyo/ kontraktwal na paglilingkod ng diktadurang Marcos sa Washington at IMF- World Bank. Nasira ang pagsulong ng agrikultura at kalakalan, at tuluyang lumubha ang lagay ng kababaihang trabahador sa kanayunan, ayon sa saliksik nina Aida Santos-Maranan at Ligaya Lindio-McGovern. Sa pagbuwag ng pamilyang tradisyonal, ang dating masunuring “sabjek” ay kumalas at nakisangkot sa kilusang humuhubog sa kabuhayan ng nakararaming mamamayan. Narehistro ito sa magusot na sikolohiya ng mga tauhan ni Bautista.
Naging masahol ang lagay ng kababaihan nang pumasok ang programang neoliberalisasyon nina Cory Aguino, Ramos, Estrada at Arroyo. Bagamat inilunsad ni Marcos ang “Labor Export Policy” noong panahon ng “martial law” at dumagsa ang migranteng kababaihan sa iba’t ibang lupalop ng daigdig, sa dekada 1990, malaking porsiyento (55%) pa rin ang kinakabig ng mayayamang 20% ng populasyon kompara sa 10% para sa maralitang 40% (Eviota, “The Context,” 53). Masasalat ito sa magusot na pamumuhay ng mga kasambahay sa Desaparesidos at Sonata—ang away ng anak at magulang, ng mga salinlahi, ay sintomas ng transpormasyon ng diwa o physiognomy ng mga babaeng protagonista.
5
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
Ang diyalektikang proseso ng babaeng “sabjek” na nagdurugtong sa mga akda ni Bautista ay mamamasid sa engkuwentro ng awtor at kaniyang mga inimbentong karakter sa In Sisterhood. Sa borador ng estetikang binilangkas doon, sinikap ding ipagtambal ang modernistang awtor- dalagang anak at pamilyang tradisyonal sa Sonata. Kung matagumpay ang rekonsilyasyon ng tradisyonal na magulang/pamilya at nasugatan o napinsalang sabjek (anak/asawa), ang tanong na ito ay matutugon sa pagsusuri ng ugnayan ng kapasiyahan ng protagonista at sari-saring determinasyong dikta ng historya at balanse ng nagtatagisang puwersa sa lipunan. Masukal at matinik na tema ito na susubukang hawanin dito. Sisikapin din sa maikling sipat dito na himayin ang lohika ng pagsasalaysay mula realistiko’t naturalistikong paraan hanggang sa simboliko’t alegorikang moda ng In Sisterhood at Sonata.
Pagtistis sa Palaisipan ng Kasarian
Simula pa sa Gapo at mga unang kuwento ni Lualhati Bautista, naiakma na ang kaniyang pagkatao bilang alagad ng sining sa masalimuot na situwasyon ng kababaihan (San Juan, “Panimulang Pagsubok”). Kasangkot dito ang krisis ng kabuhayan/kalusugan ng buong bansa. Hindi lang ito isyu ng kasarian kundi suliranin ng dibisyong seksuwal ng trabahong produktibo at ugnayang panlipunan ng reproduksiyon ng katawan-diwa ng tao—ang dalawang kategorya ay dapat isakonteksto sa mga praktikang politikal-ideolohikal, sa ordinaryong pakikipagkapwa. Ito ay isyu ng pagpapatuloy ng buhay at kaganapan ng galing at kakayahan ng bawat tao sa daigdig. Usapin din ito ng pagligtas sa mga biktima ng eksplotasyon at opresyon ng imperyalismo/kapitalismong sumakop sa atin at nangingibabaw pa rin hanggang ngayon. Kilala ito ngayon sa neoliberalismong giyera ng kapitalismong global laban sa “terorismo” (“extremism”).
Maimumungkahi sa umpisa na ang ugnayang pangkasarian ay tandisang ugnayan ng produksiyon. Ang sitwasyon ng kababaihan ay kasangkot dito. Iginiit ni Frigga Haug: “All practices, norms, values, authorities, institutions, language, culture, etc., are coded in gender relations” (“Thirteen Theses,” 2020). Gayunman, dapat ilagay ito sa yugto ng moda ng produksiyong sosyal at reproduksiyon nito sa isang tiyak ng antas ng
6
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
kasayayan. Materyalismong-historikal ang ating pananaw batay sa ating kultura. Sa gayon, mababatid na ang dominasyon at subordinasyon ng kababaihan ay hindi natural kundi niyari at pinagana ng mga relasyong materyal sa produksiyon ng buhay, sampu ng minanang mga ugali, gawi, damdamin at paniniwala. Maling sapantaha na isipin na biyolohiya o pisiolohiya ang nagtatakda sa ating kakayahan at disposisyon ng kalooban. Hindi na kailangang ipaghiwalay dito tulad ng ipotesis ng dual economy at gawaing domestiko, dominasyon at eksplotasyon (Vogel; Haug, “Gender Relations”).
Isang prinsipyo ng mapagpalayang kaisipan ang paghanap ng dahilan sa ating kalagayan sa materyal na kondisyon ng buhay at ideolohiyang supling nito. Nakasalig ang kamalayan sa katalagahang pangkabuhayan at ugnayang panlipunan. Sa gayon, ang kaalaman o kamalayan natin ay limitado ng ating panlipunang oryentasyon sa isang partikular na yugto ng kasaysayan. Ang asal at paniniwala ng bawat tao ay hinulma’t hinubog ng kaniyang kongkretong lagay sa lipunan. Sa kabaligtaran, mabisang naiiba’t nababago ang kapaligiran sa bisa ng mga ideya’t dalumat ng mga taong nais baguhin ang nagisnang kalagayan (Eviota; Aguilar, Nationalist Feminism).
Sa paglalarawan ng ating kapaligiran, kailangang alamin natin kung saang lugar o posisyon ipinipinta iyon at kung kaninong sentido o saloobin ang lenteng ginamit upang itanghal ang iba’t ibang detalye ng mga pangyayari’t gumaganap na karakter. Sa Sonata, halimbawa, dalawang posisyon ang ipinagsalisi: ang batang Kathleen at gunita ng kaniyang reaksiyon sa ama’t ina na primaryang inasikaso sa banghay ng nobela, at ang bihasang Kathleen na nagdadalamhati sa pagpanaw ng ama at nagagalak sa reunyon o muling pagsasama ng mga taong umunawa sa makatuturang punksiyon ng ama—ang imahe ng mala-utopikong pagsasalu-salo sa wakas. Sa pagkakawing ng dalawang posisyon, nilutas ang kontradiksiyon ng herarkiya sa pamilya at indibidwalismong sumupling at kumuwestiyon doon, marka ng transisyon mula piyudalismo patungong komprador- petiburgesyang kaayusan.
7
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
Imbestigasyon sa Punto-de-Bista
Sa sining ng narasyon (nobela o kuwento), ang teknikong bansag sa lenteng gamit ay “point of view” punto-de-bista. Susubukin ng nobelista kung ano ang pinakamabisang paraan upang maipahatid niya ang kaniyang mensahe—layon na makapukaw ng damdamin, makaaliw, sampu ng komunikasyon ng dunong o kaalaman (sa doktrina ni Horace, dulce et utilis). Banggitin natin ang ilang metodo. Ang gamit ng pangunahing persona, first- person, ay mabisa sa pagbunyag sa malay ng karakter, sa mga sekretong isip at damdamin. Mahusay na naibibilad ang matimtimang daloy sa “stream- of-consciousness” teknik. Sa kabilang dako, hindi nito maisisiwalat ang isip at damdamin ng iba, na makukuha sa ibang paraan: liham, tsimis, diyaryo o magasin.
Ang mas uso’t pinakamasaklaw na paraan ay ang “third-person” na halos nagdudulot ng “omniscience” sa awtor. Masining na hinawakan ni Flaubert ang paraang ito sa Madame Bovary. Upang makahulgapos sa limitasyon ng dalawang ito, puwedeng gamitin ang pagpapalipat-lipat (tulad sa Bleak House ni Dickens o The Sound and Fury ni Faulkner). Ganito nga ang paraang ginamit ni Bautista sa Desaparesidos at Sixty in the City (San Juan, Maelstrom), sa ilang kuwento sa kalipunang Buwan, Buwan, Hulugan Mo ako ng Sundang, at sa In Sisterhood. Mula sa sapin-saping tanaw sa eksena, inaasahan ng tagapagsalaysay na mailarawan ang totalidad o panorama ng karanasan ng mga tauhang kasangkot na talagang masaklaw at makatotohanan.
Sa pagsusuri ng mga katha ni Bautista, maaring siyasatin kung paano pinili ang tauhan na gaganap sa punksiyon ng kamalayang tumatanaw. Gamit ang perspektiba o anggulo ng pananaw ng tagapag-salaysay, naisasadula ang iba’t ibang aspekto ng problema o predikamentong etikal o moral ng mga tauhan. Madaling nasakyan ito sa nobelang Bata, Bata P’ano Ka Ginawa? at Dekada 70 kung saan ang mga ina ang naitampok na pangunahing protagonista (San Juan, “Paano Ginawa”; San Juan, “Lakas”). Sa Gapo, halimbawa, ang punto-de-bista ni Michael Taylor Jr. ang nananaig, samantalang ang iba ay nasa gilid lamang, tulad niba Magda o Modesto. Ipinagpasiya ng awtor na sapat na ang piniling punto-de-bista upang matarok ang kahulugan ng mga karanasan sa konteksto ng pambansang krisis.
8
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
Malasin ang kaibahan ng narasyon. Sa In Sisterhood, ang diyalogo nina Lea at awtor ang nakasentro, samantalang sa Sonata, si Kathleen ay nagdadalaga sa memorya (diyegetikong sangkap ng naratibo) at matalinong ina’t tagasuporta ng pamilya (mimetikong sangkap na nagpopokus at bumabalangkas sa nakapaloob na mga gunita)—magkasudlong na mimetikong tagpong nagmumuwestra, at diegetikong pagsalaysay (Rimmon- Kenan 91-95).
Transisyon Patungong Post-modernidad
Masasabi na sa yugtong ito, makabago ang estilo ng narasyon sa dalawang kathang tinutukoy rito. Naihimatong na sa una ang udyok ng intertextuality (Kristeva 37, 111; Bakhtin, Dialogic) o diayalogikong prosesong malilinang sa In Sisterhood. Halimbawa: nang balik-tanawin ng awtor ang akda noong Pebrero 14,1993, lumitaw si Magda-No-Name sa maikling pagkilala nila ni Lea. Pagnilayin ang kapaligiran ng engkuwentro: ang pagputok ng Bulkang Pinatubo na puminsala sa maraming nayon at probinsiya, lalo na ang mga tribung naninirahan sa bundok, hanggang mapamahak din ang baseng Clark Field Air Base at Subic Naval Base ng U.S. at tuloy nawalan ng trabaho at negosyo ang Olongapo, lalo na ang mga hostes o bar girls. “Cross-cutting” at “montage” ng mga pangyayari ang ginamit upang maipamalas ang pagbibigkis ng detalyeng partikular at halagang unibersal sa isang tipikal na sitwasyon.
Kasabay ng kalamidad, nagpasiya rin ang Senado na “tanggihan ang panibagong pakikipagkasunduan sa Amerika tungkol sa mga base militar” (Sisterhood 80). Gayunman, nakabalik din ang mga imperyalista sa pamamagitan ng Visting Forces Agreement. Nagbayanihan ang mga taga- Olongapo upang maitaguyod muli ang dating kalakal sa Subic Bay Free Port Zone. Dito pumasok ang mga naiwang anak at asawa ng mga Kano, kabilang na ang abandonadong anak ni Magda, na nagkapag-asawa ng retiradong Kano—ito ang sequel ng Gapo—at hindi na sila nagkita ni Michael Taylor Jr. Hilig ng awtor na hulaan ang konsekwensiya ng kaniyang panagimpan sa nobelang sinulat noong dekada 1975-1985.
9
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
Tinahing masinsin ang partikular at unibersal sa tipikal na tagpo. Binigyan ng panoramang historikal ang partikular na insidenteng itinala na kailangan upang mabuo ang totalidad na nagdudulot ng kahulugan sa samot- saring detalyeng empirikal. Dahil dito, hindi lamang angkop sa liberalismong aktitud ang pagtuon ni Bautista sa damdamin at kalooban ng tao, kundi abala rin siya sa pagsusuri sa puwersang pampolitika’t pang-ekonomiyang umaayos sa hugis at birtud ng karanasan. Iyon ay magkatambal na pakay ng sosyalistang feminismo (Kaplan; sinagisag ni Cassandra, ayon kay Wolf). Mas importante ang inilatag na mga pangyayring pinagdugtong kaysa sa limitadong pagkaalam ng mga tauhang palaboy.
Pag-inog ng Panahon at Ahensiya
Umaandar ang forma ng sining ni Bautista sa tema ng panahon at transpormasyon ng karakter sa baryasyon ng relasyong panlipunan. Subalit hindi simpleng salamin ng ekonomiya ang kilos ng tao. Sari-saring mediyasyon ng kultura (luma, umiiral, sumusulpot) ang tumatalab sa representasyon. Mababanggit na sa mitong klasiko ang nangangasiwa sa tadhana ng tao ay tatlong mahiwagang babae magkapatid (Hornstein et al 187). May paramdam kaya na ang mga babaeng makakasalubong natin ay kahawig nila, o ng mga kabarong Cassandra o Medusa?
Sa In Sisterhood, napag-usapan ng dalawang karakter ang awtor. At sa tanong ni Lea kung bakit hindi hanga si Magda, maigting ang paghahangad ng ibang wakas sa banghay ng istoryang kinamulatan niya “Hindi. Hindi ko gusto ang ending niya sa kuwento ko. Sana, ang ending masaya...Pag sumusulat siya sa Valentine Romances, laging happy ending. Nang sulatin niya ako, malungkot na buhay ang ibinigay niya sa akin” (88- 89). Nagbago ang kapaligiran, kaya nag-iba rin ang paningin, saloobin, at husga ng awtor.
Naisiwalat ang istorya ng paglikha ng nobela na di batid ng mga karakter. Sumbat ni Magda na istorya din niya ang nangyari kay Michael Taylor, Jr. Ang taga-sulid ay siya ring taga-sukat at taga-putol ng lubid ng buhay. Payo ni Lea na patawarin na ang awtor, “Kung ang Diyos nagpapatawad, ikaw pang tauhan lang?” (90). Ano ang pagkukulang ng
10
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
awtor? Mas importante ba ang nilalang ng imahinasyon kaysa sa mismong bukal nito? Bakit gustong dugtungan ng awtor ang nobelang natapos sa pagkabilanggo ni Michael Taylor Jr. at buhayin muli si Magda? Dumating na tayo sa pagsusulit sa heteroglossia (Bakhtin, Dialogic 426-28; San Juan, “Pagdulog sa Gapo”), ang interpolasyon ng nagsalimbayang tinig, na paraang sinanay sa In Sisterhood, ay masidhing senyas ng ecriture feminine (Jones; Moi).
Walang tangka rito na gumaya sa Kanlurang padron. Hindi idiosynkratiko ang eksperimento ni Bautista na humabi ng makabagong peministang angkop sa katutubong sitwasyon. Kabilang sa mga awtor na may hilig buhayin ang kanilang inimbentong tauhan, si Alice Walker, Afrikano-Amerikanong nobelista, ang tanyag (Casella). Sa akdang The Temple of my Familiar (1989), halimbawa, tinawag niya ang ilang tauhan mula sa premyadong aklat The Color Purple (1982). Dumadalaw ang kaniyang tauhan upang magdaos ng kumbersasyon (Flood). Magkadaupang-palad tila ang mga karakter sa kanilang adhikaing isapraktika ang kanilang paninindigan sa kanilang likas na karapatan at kakayahan.
Interpolasyon ng Mga Tinig
Sa pakiwari ni Bautista, multi-dimensiyonal ang kakayahan ng mga nagtatrabahong babae—ina, asawa, anak. Ang bumibigkis kina Lea Bustamente, Magda, Ojie, Maya at iba pa, ay ang argumento na sadyang pagkamalikhain ang babaeng responsable sa pagtatalik ng mapagkalingang guniguni at mapag-imbot na realidad. Sa dulo ng reklamo ni Lea, naisaad niya ang lohika ng katha: “Masuwerte na lang kayong mga manunulat, sumbat niya. “Nakapaglalabas kayo ng sama ng loob. Puwede n’yong isulat lahat ng mga pinagdaanan n’yo, hindi n’yo kailangang sarilinin. Puwede n’yo pa ngang gawing karanasan ng mga tauhan n’yo ang sarili n’yong mga karanasan” (177). Nahipo rito ang pagbabago ng narsisitikong bersiyon ng pagkamakasarili—reaksiyon ni Kathleen laban sa malupit na ama’t kasiping—tungo sa maramdami’t mapag-arugang pakikitungo na siyang motibasyon sa pista ng komunidad sa wakas ng nobela.
11
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
Ang hinuha na inilipat ang karanasan ng awtor sa kaniyang mga nilikhang tauhan ay hindi kamangha-mangha. Buhat pa kina Sappho hanggang kina George Eliot at Virginia Woolf, nakuhang ipakatawan ng mga manunulat ang mga pantastikong anyo ng karanasang bumukal sa guni- guni. Binubura ang bakod na humihiwalay sa suhetibong kamalayan at obhetibong katalagahan. Matutunghayan ito sa obra nina Cervantes, Dostoevsky, Pinter, Achebe, Toni Morrison, at lalo na sa pabula ng pamilyang Buendia mula kay Melquiades, ang punto-de-bista sa One Hundred Years of Solitude ni Gabriel Marquez. Puwedeng ihambing ito sa ecriture feminine nina Helen Cixous at Luce Irigaray (binatikos ni Monique Witting, ulat ni Moi; tingnan din si Kaplan, “Radical Feminism”).
Mamasid din ang peministant praktis sa panitik nina Genoveva Edtroza Mature, Liwayway Arceo, Rosario Guzman-Lingat, Joi Barrios, atbp. Taglay nila ang estilong repleksibo, maramdamin, mapagsuri. Tumutukoy iyon sa iskemang eksperimental ng panulat, lumalabag sa patriyarkong kodigo ng autotelikong arte at batas ng patriyarkong moralidad. Tahasang gumigiit iyon sa pagkakaiba ng babae sa diskursong ipinataw ng Estado at haka-hakang kumbensiyonal. Magkahalong polemika, pantastikong salamisim, panaginip, balisang pagbubulay-bulay, bulalas ng baliw, paghuhulong lagalag, nomadikong repleksiyon, atbp. ang naikintal sa In Sisterhood. Iyon ang palatandaan ng orihinalidad nito. Mababanggit dito ang puna ni Soledad Reyes hinggil sa estilo ni Virginia Woolf na tangkang “wakasan ang identidad batay sa kasarian” sa pamamagitan ng “pauntol- untol at pagbugso-bugsong naratibo na ginamitan ng iba’t ibang pananaw” (128).
Hindi bagong imbensiyon ang estratehiya ng paglalarawang ito. Ang sabayang pag-uusap, palitang-kuro, huntahan ay tinawag ni Mikhail Bakhtin na “heteroglossia” (428). Pinaiibabaw ang halaga ng konteksto sa teksto, ang mga kondisyong sosyal at pulitikal na siyang puwersang nagpapakahulugan sa anomang salita o pangungusap. Ayon kay Bakhtin, lahat ng pahayag o binigkas na salita ay heteroglotik dahil sila ay “functions of a matrix of forces pratically impossible to recoup, and therefore impossible to resolve” (428).
12
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
Sa metodolohiya ni Bautista, litaw ang heteroglotikang estratehiya. Nagsalisihan ang ilusyon at reyalidad. Nagbunsod iyon ng katarsis sa pagiging obhetibo ng dati’y suhetibong damdamin o dalumat—diyalektikang proseso ng paglikha ng tipikal na aksiyon/tagpo. Ito ang reyalisasyon ni Bautista na kinuha sa paghunos ni Lea (sa halip na si Amanda Bartolome mula sa Dekada 70), na kinatawan din ng feministang pampulitika ng mga kapanahon. Di lang iyon, tiniyak pa ng avatar ang petsa ng pagtitik nito, “Marso 8, 2013, Araw ng Kababaihan”). Ito na marahil ang ars poetica ng manlilikha na dinulutan ng masidhing artikulasyon sa Sonata. Sinikap doong iangkop ang malay sa reyalidad sa paraan ng pagtimbang ng kolektibong pagpapasiya. Isinakonteksto ang narsisitikong pakikipagsalaparan ng batang Kathleen sa daigdig ng maskulinistang “Valentine Romances”:
....Na minsan, ang manunulat ay hindi lang ang manunulat kundi ang tauhan din ng kanyang kuwento. Ang tauhan ay ang puso’t kaluluwa, ang sarili, ng isang manunulat....
Huwag ka nang magreklamo sa mga sugat at kalungkutan na pinagdadaanan mo sa loob ng isang nobela. HIndi mabait ang manunulat na ang gustong ihain sa mambabasa ay hindi lang isang kuwento kundi isang kumpletong karanasan, kumpletong komentaryo sa ugnayan ng mga tao sa loob ng kanyang lipunan at pahanon. Ang manunulat ang kunsensiya ng kanyang bayan.... (177-79)
Binigyan ng parametro ang anarkikong daloy ng simbuyo sa loob ng mga nilikhang tauhan.Taktika ng awtor ang nasunod: inalo’t hinimas- himasan ang reklamo ni Magda na hindi nadulutan ng masayang katapusan ang Gapo. Kasi nga ang biyak-na-malay ni Michael Taylor Jr. ang nakataya roon. Gayunman, pinilit lunasan ang pagsabog ng identidad sa iba’t ibang maskara ng tauhan at likumin ang mga pira-pirasong aspekto ng budhi’t diwa sa likhang-sining. Ang banghay ng kuwento ang bagong padron ng kasal kay Bautista na negasyon ng “kasal” niya kina Rio at Carlo: “At natagpuan mo ang iyong sarili sa loob ng isang kuwento, isang tula, isang awit, isang dasal. Dito mo matutuklasan na minahal ka rin pala niya at ikinasal ang kanyang sarili sa iyo, iniangat ka rin pala niya sa altar ng kanyang kaluluwa, at binigyan ng pagpupugay ng kanyang mga bituin” (178).
13
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
Mapapasubalian na baka ito’y kompensasyon lamang sa miserableng kondisyon ng kapaligiran. Maaari, kung ang dating identidad, o malay-sa-sarili, ay sinira’t pinasabog ng krisis panlipunan. Nagkawatak- watak ang batayan ng egosentrikong personalidad, pati na ang awtoridad ng patriyarkong puno ng pamilya/angkan na umaalalay sa mga subordinadong kasambahay, sa panahon ng pag-salungat sa diktadurya, sa rebelyon ng anak-pawis, kabahaihan, Moro at Lumad, laban sa pang-aapi’t pagsasamantala. Ipinadama ito ni Bautista sa gulo’t ligalig na gumiyagis sa mga pamilya sa Gapo, Dekada 70, Bata Bata, Desaparesidos, atbp.
Maitanong kung ang renobasyon ng lumang sabjek ang alternatibo sa disintegrasyong sumaklot sa madla. Bumalik ba tayo sa romantikong pilosopiya ng sining mula kay Longinus hanggang kina Schiller, Coleridge at Shelley (Wimsatt & Brooks)? Hindi, sapagkat nailapat ni Bautista ang distansiyang artistiko na nagpahintulot sa pagbadya ng ironya, pagpapatawa, pagtuya sa sarili, at masayang biruan sa bitak at lamat ng salaysay. Tila hindi lubusang nalustay ang pagkatao ng kababaihan. Bagamat ang estetikang feminista ni Bautista ay negatibong kritika ng kapitalistang lipunan, taglay nito ang pag-udyok sa tendensiyang salungatin ang komodifikasyon at reipikasyon ng buhay (Donovan). Kaalinsabay ng negasyon ng status quo, may masiglang pahiwatig iyon sa aktuwalidad ng isang sakramentong espasyo ng lugod at kaganapan. Matinding kakontra iyon sa mundo ng salapi, kalakal, at mabangis na digmaan sa pagsambot ng tubong kapital at kapangyarihan.
Maungkat muli natin: bakit binuhay muli si Lea at ginawa siyang alter-ego o representatibo ng awtor sa tangkang isulat ang kaniyang memoir? Hindi na ang batang Lea sa sumunod na engkwentro dahil sa pagkatuto sa naranasan. Ipinahayag ni Bautista na sa In Sisterhood, naititik niya ang kaniyang “mga paninindigan bilang manunulat at bilang babae. Marahil, pati na ang sarili kong patunay sa walang hanggang posibilidad ng imahinasyon.” Sa kuro-kuro ko, ito ang masustansiyang tema ng libro: ang mapanlikhang pwersa ng imahinasyon. Ngunit bago talakayin iyon sa huling bahagi, pahina i-xv, detour muna tayo sa pagpapatuloy ng buhay ni Lea pagkaraang matapos ang nobela, nang siya ay treynta’ dos anos noon- ”taglibog ng babae”—di umano’y intuwisyon ni Ricky Lee, kaibigang artista (3).
14
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022) Disimulasyon at Interpelasyon
Nirepaso ni Lea ang nangyari sa nobelang Bata, Bata P’ano ka Ginawa (Torres-Yu). Ang nangingibabaw ay pagtatalik niya kay Raffy, banggit sa “umaatikabong yarian” na hindi tungkol sa pisikal na ugnayan kundi sa paghuli kay Johnny, isang katulong ni Lea sa NGO. Ang pagdukot at pagpaslang kay Johnny, tulad ng pagkamatay ni Gabe sa Sonata, ay senyas ng pagpihit ng pagkilala, kapwa peripeteia, pagpapalit ng kapalaran, at anagnorisis, pagkatalos at pagkawatas ng katotohanan. Alam ni Lea na baka maibulgar ni Raffy kay Elinor ang kanilang “yarian,” na hindi “akma sa isang pagkakataon o pangyayari. ‘Nagyarian’ kung pulos katawan lang; nagtalik kung kasama ang puso” (5). Nagtulak ito sa muni tungkol sa paggamit ng salita ayon sa situwasyon, hindi ito kabastusan. Kung tutuusin, hindi iyon “pagsasamantala ng lalaki sa kahinaanng babae,” na (kumpisal ni Lea) “di ko matatanggap dahil gusto rin naman, gusto ko rin, ang pakikipagtalik. Sa kundisyon nga lang na gusto ko ang makakatalik ko” (6). Binawi ng babae ang karapatan/kakayahang magpasiya, hindi magpatianod o magpahinuhod sa sumpong o pagbabakasali.
Feministang konsepto ng jouissance at gamot sa narsisismong makalalaki ang naitampok dito. Sa ano’t anuman, ang pagpapalaya sa imahinasyon ang marubdob na hangarin ni Lea—hindi kasimbagsik ng kagustuhang makipagtalik—na “lumabas sa kanyang libro at mabuhay bilang tunay na tao at hindi tauhan lang...tuntunin ang sarili kong direksiyon, gumawa ng sarili kong pasiya. Gusto kong magpakita” (7; hinggil sa ulirang halimbawa nina Charlotte Bronte, George Eliot, Florence Nightingale, atbp., bumaling kay Figes).
Ang hangaring “magpakita” at makilala ay dumaan muna sa balakid ng mga kontemporaryong pangyayari at figura: sina Isabel Allende at Leo Dee Rogierro, mga taguan ng awtor sa Annapolis, Cubao at sa Sikatuna, mga laro sa kompyuter, pornograpikong palabas, ang formula ng romance novel at sistemang kerida, at ang sinapit ni Jules, karakter sa Dekada 70. Katartiko ang talab ng huli. Napunta sa libro ni Albert Goldman, “The Lives of John Lennon,” si Lennon at ang “uugoy-ugoy na ari” nito, at ang pagbalewala kay Yoko Ono.
15
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
Ang bantog na artistang Haponesa, na pangunahing lider ng grupong Flux, ay sagisag ng mapangengganyong imahinasyon na naturol na (Higgins 120-21). Sa pakikipag-usap ni Lea kay Yoko Ono, nabanggit ang prehuwisyo na “Ang dangal ng babae....ay walang ibang pinagkakabitan kundi ang pananatiling buo ng kanyang hymen....Pag dalaga ka at nasira ng nobyo mo ang virginity mo? Patay ka sa tatay mo!...parang tatay mo ang may-ari ng pekpek mo...bago pa mabenta sa magiging asawa mo. O, di ba nagkakabilihan naman talaga ng pekpek? Prostitusyon ka diyan. Hindi...dowry...Pag virgin, malaki ang bayad, me kasama pang kalabaw. Pag hindi na virgin, mura na lang, manok na lang ang kasama....(61).
Sa konteksto ng saliksik at husga ni Gayle Rubin hinggil sa trapiko ng mga babae, naputol na ang pagpapalitan sa pagpanaw ni Anton. At sa Sonata, nasira ang patriyarkong poder sa soberanya ni Kathleen, ipinagbunying awtor, at sa kolektibong pista/karnabal na lumusaw sa personal hiya at kasalanan. Sa imahinaryong paglutas ng kontradiksiyon sa pagitan ng patriyarkong awtoridad at indibiduwalistikong doktrina ng artista, naisakatuparan ng nobela bilang isang pormang ideolohikal na kumakatawan sa burgesyang paniniwala, na lantad sa kritisismong oposisyonal/radikal (Balibar & Macherey 289-93).
Demistipikasyon ang proseso ng pagtalakay ni Bautista sa kontekstong historikal ng sining. Matinik at mapangahas din ang diskurso tungkol sa ari ng babae, na tuwirang tinukoy sa salitang “puke” na hindi dapat ipagkamali sa puri o dangal (In Sisterhood vii). Biolohiya versus panuntunang etika-moral ang kategoryang kasangkot dito. Pwedeng ituring ito na pasaring sa gayuma ng “Vagina Monologue” ni Eve Ensler sa mga nahumaling alagad ng Gabriela. Napuna na ni Bautista, sa kaniyang Hinugot sa Tadyang, ang maling pagtrato sa kasarian batay sa argumentong biolohikal/anatomikal, hindi sa ugnayang panlipunan. Sa patriyarkong orden, minamaliit ang reproduktibong gawain ng babae sa tahanan at sa pagsustento sa populasyon ng mga manggagawa (Barrett & McIntosh; Vogel). Marahil, ang pagsipi sa nobela ni Chart Kobjitti at tauhang Mai Somsong ay isang paraan upang ipakita na kahit ang isang baliw na babae ay may sariling pagpapasiya at katapatan na wala sa ibang karakter tulad ni Lea.
16
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
Pinaglangkap ni Bautista ang piksiyonal at materyal na salik ng akda. Dapat unawain din na hindi magkapareho sina Yoko Ono at Mai Somsong, isa ay tunay na nilalang at isa ay kathang-isip lamang. Ngunit magkasanib ang punksiyon nila bilang babaeng taglay ang makasariling determinasyon. Sa nobela, si Lea ay nakabitin sa pagitan nina Ding at Raffy, ang dalawang lalaking umugit ng kaniyang kapalaran. Sa Sonata, baligtad ang sitwasyon: parang kinapon sina Rio at Carlo, at tuloy natunaw ang penis- envy ni Freud at phallocentrism ni Lacan.
Hinalungkat ni Bautista ang hiwaga ng kasarian: hindi ito depende sa anatomya kundi sa relasyong sosyal, sa dibisyon ng trabaho sa lipunan. Sa dalawang libro, hiniwa at tinabas ang “ari” ng kalalakihan at sa gayon, nabuksan ang pakikipagsabwatan sa ina/babaeng kapatid/lola, kahit hindi alinsunod sa siko-analitikong iskema nina Horney at Mitchell. Magkapantay sa wakas sina Kathleen at Aling Auring at Komadrona Ata; naiwaksi ang paghahanap sa sino ang magdadala ng pangalan ng ama sapagkat sumaibabaw ang kabutihan ng komunidad.
Sandigan at Lagusan
Pinaglaro’t pinainog ni Bautista, sa Sonata, ang mga kontradiksiyon sa diyalektika ng karnabal ng paglalamay sa burol ng ama. Maituturing iyon na sirkulasyon ng mga boses kahambing sa polyphony nina Rabelais at Dostoevsky (Bakhtin, Problems; Dialogic). Tinugon nito kung bakit hinabi ang mahabang kuwento tungkol kay Anton. Kumpara kina Ding at Raffy, si Anton ang naging tagapamagitan o mediyasyon sa diyalektika ng damdamin/pagnanais ni Lea/Bautista. Kahawig siya na ama sa Sonata: lumabas, pumasok—alipin ng contingency, biktima ng anarkistang galaw ng merkado at akumulasyon ng tubo/kapital. Si Anton ang naghirap, nagdusa at nag-alay ng buhay para malutas ang sistemang kerida at malinaw ang tadhana ng babae bilang kasangkapan lamang na pinagpapalitan ng paterfamilias, awtoridad sa disposisyon ng miyembro ng pamilya. Tulad ng amang pumanaw sa Sonata, si Anton ay sakripisyong inialay ng feministang sensibilidad upang purgahin ang kabuktutan ng patriyarkong rehimen.
17
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
Dumating na tayo sa kasukdulang bahagi ng naratibo. Pagtuunan natin ng suri ang eksena ng paghihiwalay nina Anton at Lea. Kilatesin at intindihin kung ito ay halimbawa ng kalabisang melodramatiko o sadyang pagsusog ng pathos/simbuyong pamukaw-habag. Nag-umpisa ang komprontasyon sa hikayat ni Anton kay Lea na lumayo sila at magkasamang maglakbay kahit saan:
Nabitin siya sa pagitan ng kagustuhang umiyak. Ganyan pala ang magiging dating sa ‘yo pag narinig mo ang mga gano’ng salita sa bibig ng isang lalaki. HIndi mo malaman kung ano ang gagawin mo.
Tumindig siya. Hahakbang ba siya pasulong, paurong, pakanan, pakaliwa? Ang daming retrato sa dingding na nakatitig sa kanya, o! Parang binabantayan siya, inaantay ang kanyang sagot. Tumutok ang mga mata niya, hindi na naalis, sa retrato ng dalawang kamay na magkahawak, marahil ay close-up shot ng mga kamay ng isang bagong kasal. Never let the hand that holds you, hold you down.— Author unknown.
Napakumpas ang mga kamay niya sa palibot ng maliit na opisina. Ang dami niyang gustong sabihin, mga paliwanag na hindi niya kayang isatinig (123-24).
Sumingit ang payo ng awtor kay Lea upang mapahinahon ang kalooban. Bukod dito, parang naging magkasuyo ang dalawang babae, magkatalik. Lumubog o pumailanlang ang lalaki, si Anton, biglang nabura. Nasa bukana ang dalawang babaeng nangungusap. Ilang pahina bago rito, natigilan si Lea kay Nadine, asawa ni Anton, at naibulong sa sarili: “Hindi natin kailangang magpalit pa ng kalagayan. Iisa lang ang kalagayan natin, nagkaiba lang tayo sa tatak. Asawa ka, kerida ako, pero pareho din iyon....Nakikita niya ang sarili niya kay Nadine” (122). Iyon ang husga ng patriyarkong hukuman: kapwa sila laruan/ari-arian ng isang panginoon: Lalaking May-ari. Natigil ang trapiko ng mga babaeng pambayad sa utang, o pag-iwas sa incest taboo sa kapatiran at solidaridad ng kababaihan.
18
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
Totoo bang patag o pantay ang tayo ng kerida at legal na asawa?Ipinagpatuloy ng awtor ang tendensiyang empathy o pagdamay sa kapwa babae: “Sa mga sandaling ito, kung saan nakadamit man tayo ay ganap pa rin ang ating kahubaran, di man magkadaop ang ating mga katawan ay nagtatalik tayo sa pinakamatalik na paraan. Hinihingi ng pagkakataon na harapin natin ang ating mga lakas at kahinaan at alalayan natin ang isa’t isa” (124). Ipinaalala kay Lea ang tugon niya kay Raffy sa nobela: “Pag sumama ako sa ‘yo ay iiwan ko naman ang aking sarili. Paano ka liligaya sa isang babaing walang sarili” (124). Ibig sabihin ng “sarili”: tayong mga inapi, mga biktima, na kailangang magkabuklod upang mailigtas ang ating kaluluwa. Komunistang feminismo ang destinasyon nito.
Isang antinomya o aporia ang masusulyapan dito: pagsasariling angkin ang alay ng iba o pakikipagtalik na walang pananagutan. Paano mangyayaring sabay iyon? Lumalabas na ang gantimpala sa paligsahan ay ang “sarili” ng awtor/babae/kababaihan. Sa pagpaalam sa kalaguyo, sambit ni Lea/Bautista: “May iba pa tayong magagawa. Magagawa nating umuwi sa sarili nating lugar” (125), isang pagtiwalag sa pagnanais/kagustuhang seksuwal, at pagluhog sa proyekto ng eksplorasyon at pagtuklas ng sarling kakayahan. Nakaharap tayo sa isang palaisipan: tumiwalag sa heteronormatibong batas na nagkukulong sa babae bilang asawa/ina, o tumakas sa herarkiyang ipinataw ng patriyarkong orden at pumalaot sa dagat ng bagong karanasan. Aling direksiyon ang atas ng feministang makabayan?
Sarili Muna o Bayan Muna?
Tampok ang problematikong kuwadro ng sarili, ang tatag ng egosentrikong sabjek na biniyak at nilansag ng krisis panlipunan. Ang pagbabalik sa sarili ay pagbawi ng dignidad ng babae, bigay ng tinalikdang kasuyo. Iyon ang pagtutuwid ni Emi sa 1979 kuwentong “Anton” ni Bautista (“Buwan, buwan” 127-46). Ayaw niyang kerida lamang na pangalawa sa legal na asawa, ipinagtibay nang “Isang araw ay ‘nalaglag ang anak ni Anton kay Emi. ‘Ika nga ng kano: Hell knows no fury than a woman scorned!” (142).
19
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
Sa ultimong pasiya, sinubukang bawiin at kontrolin ng babae ang reproduktibong kapasidad ng katawan. Sa pangangasiwa ng katawan, ipinagtibay ni Emi na siya pa rin ang huling magpapasiya sa kaniyang kapalaran, hindi ang lalaking walang pagpapahalaga sa kaniyang identidad bilang manunulat; ayaw niya ang kasiping lamang sa banig. Samakatwid, tulad ni Juliana sa 1991 kuwentong “Ang Pag-ibig ay Isang Tula”(Bayan Ko!) at ni Guia sa Sixty in the City, ang papel na ginampanan ni Emi ay sumasagisag sa mapagpalayang birtud at malikhaing diwa ng kababaihan. Nakabuod sa pantayan ng kababaihan=imahinasyon ang sumusulong at nagpapasigla sa erotikang pagkiling ng prosa ng awtor. Nakaigpaw ito sa dating hulmahan ng sabjek na nakasentro sa sariling pakinabang at ginhawa.
Malaking pagsulong ng perspektiba ng awtor mula sa protagonista ng libido o walang limitasyong pagnanais. Umaapaw pa rin ang silakbo ng hangarin at lunggati. Maaaring mabuking ang drama ng mga kontradiksiyon sa mungkahi ng awtor na ang mga tauhan niya ay “ang puso’t kaluluwa, ang sarili, ng isang manunulat” (142). Samakatwid, wala talagang matatag na hidwaan o tunggalian—malikmata lang iyon. Bago pa ang anekdota tungkol kay Anton at Nadine, naitambuli na ng awtor ang sabwatan at pagkakaisa ng kababaihan, kahit iba-iba ang kanilang katayuan o personalidad: “Makikita mo ang iyong sarili sa kapwa mo babae...Nakaguhit din sa kanyang mukha ang sarili mong mga pangarap at pagkabigo, ang iyong mga kaligayahan at kalungkutan. Dahil pareho kayong babae. Pare- pareho kayong mga babae...marami ngunit iisa” (98). Halimbawa ito ng diyalektika ng isa-naging-dalawa’t umakyat sa matingkad na antas: sintesis ng bawat sangkap sa mas mabisa’t matalab na kaayusan.
Sa henerikong panukat ng alegorya, lahat ng babae ay si Flor Contemplacion din (sa burol niya nakilala ni Lea si Anton). Subalit bakit ba nagkaroon ng kagalitan o oposisyon kina Lea at Elinor, Lea at Nadine, Magda at asawa ni Steve Taylor? Siguro, ang sagot dito ay walang iba kundi ang pagkakapuwesto nila sa daidig ng mga ama, ng patriyarkong panginoon ng pamilya’t tahanan, ng paterfamilia, na siyang pinakaugat ng dominasyon at eksplotasyon ng kababaihan bilang grupong natatangi. Iugnay na rin ang pagsikil ng mga babaeng migrante/OFW (Overseas Filipino Workers) bilang “global servants” sa iba’t ibang lupalop ng daigdig, isang tipo ng kolonyalismong kinulayan ng positibong etiketang “bagong bayani” ni Cory Aquino (Aguilar, “Questionable Claims”).
20
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022) Sonata: Pagkilates at Pagtatasa
Ayon sa antropolohiya ng sinaunang panahon, napailalim na ang kabaihan sa paghahari ng herontokrasya ng mga nakatatandang lalaki. Ang patriyarko ang umuugit sa “matrimonial management” (Rehmann 246). Naging “incest” ang asawahan sa loob ng tribu; nagkaroon ng tabu at prohibisyong seksuwal. Kontrolado ng mga ama ang lakas-paggawa ng kababaihan. Ang simbolikong representasyon ng kasarian ay nakapaloob sa pamilya bilang paraan ng pagtatanghal ng subordinasyon/dominasyon sa isang emosyonal at pantastikong paraan. Nagkakasundo ang lahat na ang paghahari ng totemikong Ama, patriyarkong panginoon ng angkan o hinlog, ay siyang pundasyon ng pagkalugami ng kababaihan. Ano ang dapat gawin?
Isang paraan sa pagtakas sa bilangguan ng patriyarko ay makikita sa pagtuligsa kay Albert Goldman. Idagdag rin ang pagburol kay Felipe Maramag at paglibing kay Anton. Marami pa ring uri ng pagpaslang o pagkitil sa lalaking lapastangan o salaula—halimbawa, sa mga burokratang Enrile, Ping Lacson, Ampatuan, sa Cybercrime Law ni Sotto, atbp. Nilagom sila sa tauhan ng magulang—Nanay at Tatay—at sa kalaguyong Rio at Carlo sa Sonata. Naging anitong inspirasyon ang Tatay bilang guro at matalinghagang uliran.
Malakas ang banat ng awtor ng In Sisterhood sa sistema ng pagmamalabis laban sa kababaihan. Sumidhi ang malay-taong pagtutol sa sawing kalagayan ng pagkababae sa epilogo: “Dampot-dampot, pira- pirasong bahagi ng hindi matapus-tapos na memoirs.” Tila pagsubok sa pagyari ng postmodernong pastiche ang resulta. Itinampok ang krimen ng gahasa, na pinakalapastangang akto, kalangkap ng dahas ng salita— pinagtambal na tingin ni Bautista sa relasyon ng sining at realidad, wika/ salita at kilos/aksiyon. Nakakintal dito ang prinsipyo ng feministang estetikang nagsilbing lehitimasyon ng kaniyang metier bilang babaeng manunulat :
Ginamit ko ang mga salitang libog at kantutan sa “Desaparesidos” sa pinaka-kasuklam-suklam na eksena ng nobela, hindi lang para patibayan na ang panggagahasa ay paglapastangan sa pagkatao ng biktima, kundi upang
21
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
bigyang-diin din ang dahas ng panahong pinagdaanan ng aming henerasyon: “ ‘Tong mga putang inang ‘to, nakukuha pa palang magkantutan at magkaanak! Ano ang ‘sinisigaw n’yo pag nilalabasan kayo, ha? Mabuhay ang rebolusyon?”
Hindi ko kayang alisin ang mga salitang ito dahil kung wala ng mga salitang iyon ay hindi magiging ganap ang karahasan ng gusto kong ilarawan, hindi magiging gano’n kasumpa-sumpang isipin ang krimen ng panggagahasa, partikular ang panggagahasa ng mga sundalo sa mga aktibista sa loob ng batas-militar. Sapagkat hindi lang ang pisikal na pagpapahirap ang instrumento ng dahas sa pagmamalupit kundi gayundin ang mga salita. Ang mga salita’y nagtataglay din ng buong kapangyarihan para ang isang biktima’y mandiri at mahubaran ng galang sa kanyang sarili.
....Nanatili ang paninindigan ko na ang mahalaga’y gamitin ang salita, kahit ang pinakamagaspang na salita, sa pinakadapat at pinakasensitibong pagkakataon, dahil ang salita’y mahalaga sa pagpapatotoo ng isang karanasan....Ang paninindigan ko ay hindi ang ‘puki’ kundi puri ng isang babae. Ang puki at puri ay dalawang magkaibang bagay. Hindi ang una ang nagtatakda sa pangalawa at kailanman, sa anumang paraan, ay hindi dapat ituring ng bandila ng pananagumpay ng isang lalaki (In Sisterhood vi-vii).
Pinagtatalunan dito ay hindi lang bokabularyo kundi konsepto, katarungan, etika at moralidad. Sa pinakahuling nobela ni Bautista, Sonata, sa palagay ko’y naisakatuparan ang pagsulat ng “memoir” o talambuhay ng isang matagumpay na manunulat, si Kathleen (kinaltas niya ang apelyido ng paterfamilias [tungkol sa kategorya, konsultahin si Finley]). Sa mga gunita ng pagkadalaga ni Kathleen, lalo na sa rebelyon niya sa awtoridad ng magulang, sinikap niyang isadula ang lusaw, madulas at magusot na ugnayan ng anak at magulang. Ang amang musikero, na laging nagsasanla ng
22
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
kaniyang biyulin at gitara, ang unang nagturo kay Kathleen ng lakas ng isip, ang potensiyal ng imahinasyon, sa gitna ng pangamba’t panganib ng kanilang kahirapan. Natuto siyang lumikha ng bagong daidig sa utak, sa guni-guni kung saan “maliit na salita ay sapat na para magbukas ng pinto ng mga alaala” (Sonata 60).
Naisadula ni Bautista ang transpormasyon ng patriyarko sa amang nagtuturo’t nagpapasigla. Naimulat ng kaniyang ama ang sensibilidad niya sa mga bulaklak, mga pantastikong retorika ng tikbalang at imaheng gawa ng mahiya; sa buwan at bituin na kanilang minamasdan mula sa bubong ng kanilang bahay; sa mabighaning tula ng lukaluka (na simbolo ng babaylan o babaeng propeta), at sa buhay ng mga gamu-gamo na naging “national anthem” ng magkakapatid: “Pare-pareho silang natutong kumuha ng inspirasyon sa tapang at paninindigan ng gamu-gamo” (88). Di makalimutan ni Kathleen ang payo ng amang minahal at kinamuhian: “Pag-buo ang loob mo at hindi mo iniinda ang sakit, mararating mo ang mga bituin” (90).
Maipapanukala rito na ang bahay-sanglaan, na pangalawang tirahan ng ama na bukal ng panustos nila, ay simbolo ng palitan ng halaga (cash-nexus). Madalas mawala-mabawi ang biyulin. Inulit sa pagtakas ni Kathleen sa bahay at pagkadiskubre sa kaniya ng ama. Sa Kristiyanidad, hindi kakatwang ituring ang buhay na sangla lamang mula sa diyos. Gumaganap na isang bangko o gusing panlipunan ang sanglaan para sa proletaryong uri, isang metaporang mailalapat sa ritmo ng pasok-labas ng mga lalaki sa buhay ni Kathleen.
Sa ultimong analisis, isinakatuparan ng ama ni Kathleen ang pagbuwag sa komoditi-petisismo, sa pagsuob sa salapi o pag-aari. Sinuway niya ang batas ng pag-iimbot, at umigpaw sa bihag ng reipikasyon kung saan ang mga bagay-bagay, alyenadong produkto ng komunidad, ay humahadlang sa makataong pagtrato ng mamamayan sa kapwa. Ibinalik ng ama ni Kathleen ang humanistikong milyu na kailangan upang makamit ang tunay na kasarinlan at kaunlaran ng buong sambayanan.
23
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
Paghulagpos sa Bilangguan
Ang buong nobelang Sonata ay elehiya sa burol ng ama, isang paglibing sa totemiko ng kalalakihan. Subalit sa pagdaralita at proletaryong istatus ng ama, na kundi sa pananahi ng asawa ay walang ipakakain sa pamilya, hindi maituturing na tiyak na patriyarkong puno ang tatay—walang permanenteng hanapbuhay, halos walang kapangyarihan. Napanglumo siya ng sintomas ng pagka-api bilang proletaryo/anak-pawis sa mentalidad at ugali.
Nang mamatay ang tanging lalaking anak na si Gabriel/Gabe, tumindi ang sigalot sa pamilya (Kabanata 18-19), ayon kay Kathleen. Nagsimula ang deteriorasyon ang buhay nilang mag-anak. Ang tadhana ng babae ay nasikil sa pananagutan niya sa iba, kaya hindi kagyat natutulog: “Dahil sa simpleng dahilan na naghihintay siya. Naghihintay. Sa kanyang asawa. Sa kanyang kalaguyo. Maari ding sa kanyang anak...o sa bangkay nito? (127). Nang hindi umuwi ang siyam-na-taong Kathleen mula sa eskwela, sampal, sabunot, tadyak at hagupit ng sinturon ang inabot niya kay Aling Auring, nanay na mula noon ay siyang naging dahilan ng “pagkatiwalag” ni Kathleen sa magulang. Doon tandisang naglaho ang dakilang bantayog ng maternidad, “motherhood,” na pinuntirya ng mga babaeng aktibista (Aguilar, Eviota).
Si Gabe ang nawawalang bagay (“missing object”). Kataka-taka na sa lahat ng sigawan at murahan, walang banggit tungkol kay Gabe: “Hinintay niyang mabanggit si Gabe, ang pagkamatay nito, ang kasalanan dito ng tatay niya” (136). Sa burol ng ama niya, ipinagtapat ng nanay ni Kathleen na naghirap din ang ama niya sa pagkakasala sa pagkamatay ng anak at matinding pagdurusa nito, umabot sa antas na kinailangang mapahinahon siya ng asawa na patawarin niya ang sarili niya. Nagdamdam din si Aling Auring na napabayaan niya ang asawa: “Na minsan, kailangang tulungan ng babae ang lalaki na matutong umiyak...Higit kanino pa man, kailangang matutunan ng tao na patawarin ang sarilli niya. Para matutunan niyang patawarin din ng iba” (315). Mahihinuha na kahalintulad ito ng pagpapalitan ng babae sa tribu upang mapanatili ang linya ng lahi at maiwaksi ang tukso ng incest-taboo.
24
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
Pansinin ang papel ng panganay na lalaking-anak na inakalang “taga-pagdala ng pangalan” ng ama. Naghati sa salaysay ang pagkamatay ni Gabe (Kabanata 16-18), sentral na krisis sa buhay ni Kathleen. Pumasok ang dalawang kontra-tema ng pagpaparusa sa kaniya ng ama at ina, na humantong sa kapanapanabik na eksena sa Kabata 22, abentura ni Kathleen sa siyudad, na nagtapos sa pagsagip sa kaniya ng tatay niya, na pumasok muli ang malamyos, mapagmahal, naninikluhod” na tunog ng biyulin. Hindi na muli madidinig ang musika hanggang hindi tayo makarating sa burol at pista ng komunidad na magliligtas sa sakuna’t pasakit ng lahat. Nalunasan sa publikong pakikbahagi sa nobela ang traumatikong memorya ni Kathleen, tulad ng dating ng mga “true fictions” sa mga pelikula ng nasawing OFW, The Flor Contemplacion Story, o inabusong biktima sa The Fatima Buen Story (Lim).
Salungatin ang Poder Patrimonyal
Bagamat lubhang melodramatiko ang tagpong naghilom sa sama- ng-loob ni Kathleen sa ina, hindi na maibabalik pa ang dating sitwasyon. Hindi mabura ang memorya nang buntis ang nanay niya “pero wala siyang pakialam...Natutuwa siyang isipin na mawawalan ng katulong ang nanay niya at sa gano’n, maigaganti niya ang siyam na taong gulang na bata na walang humpay na hinagupit nito ng sinturon dahil maghapong nagbabad sa library at nagsulat ng kanyang kwento” (153). Kombinasyong sado- masokista ang maaaninaw dito. Kung napigtal ang damdamin ni Kathleen sa ina, lumala ang hinanakit niya sa ama. Ang himagsik ng dalagang kinse- anyos sa awtoridad ng paterfamilia ay masisinag sa Kabanata 21. Nang hindi siya nakabalik sa isang bakasyon sa tamang oras, masungit ang ama na naghinalang “nagalaw siya ng lalaki,” kaya sapilitang paeegksamin siya. Mabagsik ang protesta ni Kathleen, pagtutol na isasatinig ng modernong kababaihan sa matapang na pagtatanggol sa karapatan ng pagmaneho sa kanilang katawan—ang “reproductive rights” (abortion, diborsiyo, atbp [Haug,”Thirteen”):
...Ibig sabihin, bubukaka siya, ipakikita niya ang pekpek niya para dutdutin ni Komadrona Paz? Hindi siya makapapayag! Anak ng putsa, bakit? Sasabihin n’yo,
25
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
ipagkatagu-tago ng babae ang pekpek niya, tapos, pag gusto n’yo, ibibihadhad n’yo kahit kanino?...
“E ano, kung nagalaw!” Galit na galit na sagot niya, lumalaban na siya talaga. “E ano kung napasok na ng lalaki! Pekpek n’yo ba ‘to? Hindi n’yo pekpek ang pekpek ko! Akin ‘to, wala kayong pakialam sa pekpek ko!”
....Hinarap siyang muli ng tatay niya. “Tangina mo, kung makasagot ka, parang hindi mo ako ama.”...
...Yun mismong bantaan siya ng gano’n, ‘yun mismong idea na ipapaeksamin daw ang pekpek niya, ay sapat nang magdulot sa kanya ng abot-langit na galit. At nang gabing iyon, habang paulit-ulit niyang nire-review sa isip ang kalagayan niya, habang iniisip niya na tulad ng pagkakagagulpi sa kanya ng nanay niya noong siyam na taon siya, ay kakalat na naman sa buong kapitbahayan ang insidenteng ito at magiging paksa na naman siya ng mga bintang at tsismis, nagdedisisyon siya na hindi na niya kaya ang kahihiyan, hindi na niya kaya ang buong sitwasyong ito. Utang niya sa sarili na baguhin ang buhay niya at humanap ng sariling kinabukasan na malayo at ganap na hiwalay sa pamilyang ito (162-64).
Sintomatikong Polaridad
“The die is cast,” wika nga. Maitataya na ang desisyon ni Kathleen ay sagisag ng pagtakas ng kababaihan mula sa diktadurya ng mga ama, ng tradisyonal na awtoridad ng patriyarkong orden. Iyon din ang manifesto ng kababaihan laban sa negasyon ng kanilang likas na karapatan (natural rights) na pamatnugutan ang kanilang katawan, saloobin, isip, udyok o simbuyong pagnanais, at pagpapasiya, tulad ng ginawa ni Antigone, Medea, Cassandra at iba pang babaeng humamon sa paghahari ng maskulinistang estruktura ng kapangyarihan pampulitika. Ang monogamyang pamilyang nakagisnan ay nagsilbing kuta ng dahas ng patriyarkong sumisikil sa galing at talino ng
26
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022) kababaihan mula pa noong yugto ng barbarismo hanggang ngayon buhat
nang magapi ang Mother-Right (Engels).
Ang pagkabuntis ni Kathleen at panganganak mag-isa (dalawang beses) ay testimonya ng indibidwalistikong gawi ng kalalakihan. Unang ebidensiya ito ng salaula’t bulagsak na mga lalaki: panguna si Rio na walang kahit kaunting kalinga kay Egay at nakuha lamang magpaalam sa ama ni Kathleen bago tumungo sa Canada. Sumbat ni Kathleen sa kasapakatan ng ama at lalaking asawa: “Lintik din naman. Nagpaalam ka sa kanya. Bakit sa kanya, bakit hindi sa akin? Ang tatay ko ba ang asawa mo? Humingi ka sa kanya ng paumanhim na binigo mo siya, gano’n?” (306). Mula sa kumpisal ni Rio, natuklasan ni Kathleen na “sa kabila ng mga ‘baltik,’ pagrerebelde, paglayo at pagwawalambahala, buong-buo ang pananalig na tatay niya sa kanya” (307).
Ang pangalawang lalaking ginawa siyang pansamantalang “kerida” ay si Carlo. Hindi nakuha ng lalaki na magtapat na nakabalik na siya sa dating asawa, kaya nakikiapid lang si Kathleen (244-46). Hindi nakuha ni Kathleen na ipalaglag ang anak na si Ainee; naawa siya sa bata. Nang pagalitan siya ng ama dahil hindi siya kasal kay Rio at walang pangalan ng ama ang mga anak, marahas ang pakli ng babae: “Hindi namin ikinakabit sa kasal ang pagsasama ng mga tao” (205). Itinakwil ang kasal bilang tradisyonal na paggapos ng babae sa ilalim ng lalaking asawa. Nagngitngit si Kathleen na bagamat humiwalay na siya sa pamilya, patuloy ang pakikialam: “Sinasabi nila na mahirap maging magulang, pero sa totoo, mas mahirap maging anak” na babae (206). Hindi pa nakahulagpos ang anak mula sa dualistikong kuwadro ng pag-iisip na minana sa lipunang kinagisnan.
Di kalaunan, naparalisado ang tatay ni Kathleen sa isang stroke sa puso. Nang manganak si Kathleen kay Ainee, dinalaw siya ng amang may sakit sa isang tagpo (Kabanata 33). Mababasa iyon na isang mala-simbolikong pag-akyat sa silid ng anak sa itaas ng garahe, kung saan narinig muli ni Kathleen ang himig ng pagsuyo ng ama sa dayuhang wika: “I’ll take you home again, Kathleen” (260). Matalinghagang referens iyon sa mga kuwento ng ama sa kaniya hinggil sa pag-akyat sa bituin at sa lukalukang hindi nakakaramdam ng sakit, at sa aksidente nitong mahulog sa hagdan dahil sa maling akala na ang pinto ay sarado.
27
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
Isang paraang maisingit ang alienation-effect sa bisa ng taga- Irlandang pangalan. Maituturing itong isang biro o tudyong ipinapatlang sa mga tiyempong naiinis o dumadabog si Kathleen. Kapansin-pansin na ang awit sa Ingles, itinuring na “Irish ballad,” ay gawa ng isang Aleman- Amerikanong kompositor circa 1975. Pinatanyag nina Bing Crosby at Elvis Presley at pelikulang “Rio Grande” (1950), ang awit ay pangakong tatawirin ang dagat at iuuwi ang mahal na asawa sa dating tahanan (O’Dowd). Subalit ang tirahan ni Kathleen ay di na isang sulok kundi ang daigdig ng dalumat, guniguni, pangarap at panaginip na inani sa masukal at mapanganib na bukid ng buhay. Balintuna subalit angkop sa layon ng naratibo ang banyagang awit/pangalan.
Maniobra ng Komadrona
Sa bansag ng awit, batid na natin ang denouement ng salaysay. Sa gitna ng mga eksenang naghatid ng kumpletong konteksto ng pagkamatay ni Gabe at pagpanaw ng ama, dumating ang banaag ng kasarinlan. Nang tumakas si Rio papuntang Canada, binura ni Kathleen ang apelyido ni Rio sa pangalan niya, pati ang apelyido ng tatay. Mga tali o kadena iyon ng pagkaalipin. Sa panimdim, pinalagay na patay na si Rio para hindi na maghintay (bagaman bumalik si Rio sa burol ng ama).
Namuhi din si Kathleen sa insulto ng ina ni Rio. Yamang nabawasan ang bigat ng pangangailangan, natulak si Kathleen na “salungatin ang pormula” ng mga romansa,”baguhin ang kinasayanang pananaw” (239). Nang dalawin siya ng kaniyang amang halos mapinsala sa pag-akyat sa kuwarto niya, doon nagkaroon ng distansiya upang tasahin ang “mga istoryang nagsusulsol sa kanila na patuloy na magkulong sa kanilang mga ilusyon at pantasiya.” Lumuwang ang makipot na silid ng kamalayan ng artistang nakikipag-sapalaran sa lipunang burgis. Sa wakas, nagpanata si Kathleen na tumalunton sa bagong landas tungo sa bagong adhika:
28
...Ang tao, lalo na ang babae, ay kailangang lumabas mula sa kuwadrong pinagsidlan sa kanila, sa silid kung saan ikinulong sa lahat ng panahon. Buksan ang mga mata at iharap sa salamin, at ipakita sa kanila, hindi lang ang luha
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
at ngiti ng sariling mga mata kundi pati iba’t ibang mukha ng pangarap at pangitain, pagdurusa at pakikipagtuos, ng di-mabilang na anak at magulang at mamamayan ng kanyang lipunan. .. May iba pang ugnayan ang mga tao na dapat mabasa at maintindihan, dahil ang mundo ng tao ay hindi lang ang sarili niyang bahay o ang sariling silid. Ang mundo ng tao ay ang kanyang kasaysayan, lipunan, ang kanyang kultura, ang kanyang kaapihan at pagpupunyagi. Bahagi siya ng mundo (263-64).
Sa mithiing isingkaw ang partikular sa panlahatang muni, lumukso si Kathleen sa dakong bahagi ng nobela mula sa “differential feminism” nina Cixou, Irigaray at Kristeva tungo sa radikal-demokratikong pananaw nina Rosa Luxemburg, Alexandra Kollontai, Dolores Feria, Maria Lorena Barros, Maita Gomez, Nelia Sancho, atbp. Naabot niya ang antas ng unibersalidad sa etiko-politikong larang, ang antas ng kapatiran sa komunidad (Mills 82- 83).
Pagmuniin ang tulang epigrap ng Kabanata 35. Ikinintal doon ni Bautista ang bukod-tanging konsepto ng kasal, na bunga ng kaniyang pag- uwi sa tahanan na ngayo’y bukas, hindi lamang para sa mga hinlog o kadugo, bagkus anyaya sa protagonistang biktima at nilalang ng imahinasyon: “Ikinakasal ko ang aking sarili sa aking mga kahawak-kamay, sa lahat ng aking katabi at kaakbay, sa aking mga lantad at lihim na pag-ibig, sa lahat ng katalik ng puso ko’t isip” (265). Unti-unting matatarok na walang demarkasyon o hanggahan ang teritoryong sakop ng diwa ng malayang kababaihan, isang tagumpay sa paglinang ng “new forms of productivity, rationality, and if necessary (which it is) aggression” (Bovenschen 36). Binuwag ang mga bakod ng tahanan, sanglaan, kwarto ng lambingan, silid ng awayan, sa makabayang jouissance ng kababaihan.
Naihimatong sa siniping parirala ni Adora Faye de Vera na ang pag-tugma ng feminismo’t marxistang etiko-politika ay naging wastong direksiyon ng bagong anyo ng mapagpalayang mobilisasyon ng masa. Hindi lang pagdiin sa karapatan ng kababaihan o egalitaryanismo ang layon nito. Ang pangunahing tungkulin ng feministang makauri ay pagtaguyod sa kapakanan ng komunidad, kung saan ang materyal at espirtuwal na
29
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
pangangailan (“struggle over needs” na agenda ng sosyalistang feminismo, ayon kay Nancy Fraser; iginiit din ito nina Santos-Maranan, Torres-Yu, “Ang Sarili”; Sison & De Lima), mula’t sapul, ay prinsipyong pundamental na gagabay sa rebolusyonaryong teorya at programa ng nagkakaisang alyansiya ng kababaihan.
Deklarasyon ng Kasarinlan
Ang dalawang librong sinuri dito, In Sisterhood at Sonata, ay testigo na ang mithiing obsesyonal sa feministang sining ay pagtuklas sa identidad ng babaeng nakikibaka. Bagaman iniluwal ng Kanluraning matris, makabuluhan ang lagom ni Judith Kegan Gardiner sa antolohiyang Writing and Sexual Difference: “Female identity is a process,...more flexible and relational than for men...Twentieth-century women writers express the experience of their own identity in what and how they write” (184). Kailangang isakonteksto ito sa espesidad panghistorikal ng Pilipinas sa dekada mula 1972-86 diktadurya ni Marcos hanggang sa rehimeng Duterte kung ilalapat sa panitik ni Bautista at kabarong manunulat.
Oo, mapangahas na pananalakay ang kontribusyon ni Bautista sa katutubong panitikan, sa pag-unlad ng kulturang pambakya, kulturang popular. Naagnas ang bakod na naghihiwalay dito sanhi ng bagong teknolohiya at elektronik komunikasyon: Ipad & Iphone, Tiktok, Facebook, atbp. Hindi lamang mataray o makulit na salita kundi paghawan ng hardin sa gubat ng komersiyalisadong sakuna, ang ambag ni Bautista. Bukod dito, ang munakala sa pagtangkilik sa politikang seksuwal—ang kumplikadong relasyon ng babae’t lalaki, mag-asawa o magkalaguyo—ay natatangi sa prangka, radikal at konstruktibong kritisismo sa kuta ng konserbatismo, ang pamilyang tradisyonal (Barrett &McIntosh). Sa mapagliming galugad ng nobelista, ang pamilyang tradisyonal ay unti-unting nilulusaw ng utilitaryanismong burgis at rebolusyonaryong inisyatiba ng mulat na kababaihan mula sa uring panggitna at uring manggagawa. Kabilang sa hanay ng mga liderato ng kampanyang ito si Bautista.
Sa paglagom ng komentaryo, ilang obserbasyon ang ihahain dito tungkol sa istruktura ng narasyon sa Sonata. Sa lawak ng tagpo o entabladong
30
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022)
pinagdausan ng iba’t ibang eksena, masisipat na isinaayos ang nobela sa tatlong kategorya ng ritmo sa klasikong sonata, na inihimatong ng titulo. Magaspang na balangkas lang ang iginuhit dito. Una, ang masiglang exposisyon ng tema, at kontra-tema; pangalawa, ang kontrapuntong paglinang sa baryasyon ng tema at masalimuot na sayaw ng magkakaibang tono at indayog; pangatlo, rekapitulasyon at tangkang resolusyon ng kaigtingan. Mula sa panimulang tema ng kamusmusan at pagdadalaga ni Kathleen, ang birtud sa musika ng ama—sa biyulin, gitara, awit, kuwento— at paghahanap ng panustos, ay kapwa nagpunla ng binhi sa sensibilidad ni Kathleen. Kaakit-akit na pagpupunyagi ito upang maaliw at mapanatag ang kasambahay, subalit nakagagambala at nakapanghihimasok din.
Sa huling bahagi ng nobela, babalik ang memorya ng parusang naranasan ni Kathleen, ngunit iyon ay ikinawing sa pagdurusa ng ama’t ina sa pagkamatay ni Gabe, kapwa nagkasala, na sa pagdating ni Noel, ang tanging lalaki, ay nalutas ang problema ng ama kung sino ang magdadala ng kaniyang pangalan. Kaipala, ito ang senyal na hindi maisuko ang pribilehiyo maski sa gitna ng malubhang paghihikahos at pagkawala ng makasariling pagpapasiya. Pagkukunwari at pagbabalat-kayo ang panagano at atmosferang sinalansang ni Kathleen.
Sa wakas, natalos ni Kathleen na ang magulang ay biktima rin ng kahirapan at minang ugali, kapwa walang laban sa sirkumtansiyang nagisnan. Bagamat namuhi siya sa kanilang pagtratong marahas sa kaniya, natutunan ni Kathleen ang kontradiksiyon ng sarili at lipunan—hindi dualistikong analisis kundi diyalektikal. Natutunan niya na ang kasarinlan ng sarili ay hindi soberanyang karapatan tiwalag sa ibang tao, kundi galing na nakasalig sa isang balag ng obligasyon sa iba. Ang konsepto ng sarili ay kalakip sa ugnayang panlipunang umaalalay dito. Magkasanib dito ang pagkilala sa atin ng iba, at proteksiyon ng sanktwaryo ng “imaginary domain as a matter of right” (Cornell 22, 62). Nabanggit ni Rio sa huling pagkikita nila ni Kathleen na natakot ding umuwi ang tatay niya dahil sa pagkamatay ni Gabe, subalit umuwi din: “Ang tao daw, malao’t madali, uuwi at uuwi kung nasaan ang puso niya” (307). Naisatinig ng amang nagsisi ang transpormatibong panata at simulaing nagpapakilos sa makina ng makababaeng estetika ni Bautista.
31
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
Ang Karnabal ng Babaylan
Ang forma ng nobela ay isang Bildungsroman ng batang artista at nobela ng edukasyon ng isang manunulat. Naipatalastas ang durasyon ng aralin sa mga piniling alaala ni Kathleen na isinalansan sa kronolohiyang pila. Nadulutan ito ng bumabalot na iskema ng pagbunyi kay Kathleen bilang matagumpay na alagad ng sining sa gitna ng pagkamatay ng ama at pagburol nito. Masinop na nailarawan ang doble-karang danas ng paglalamay at kapanglawan (melancholia; Freud 587-89) sa pagbitaw sa poot ni Kathleen sa magulang—sugat na masarap kamutin ngunit mahapdi—nang mabatid ang tunay na disposisyon nila kay Gabe. Ang nawalang bagay, ugat na cathexis ng libido, senyal ng narsisismo, ay nilusaw sa pagbawi sa tunay na pagmamahal ng magulang, alalaong baga’y nabigyan niya ng puso ang mga kontrabida, ayon sa payo ng patnugot ng Lunggati, ang surrogate na awtoridad na humalili sa ama.
Sa gayon, ang jouissance (Lacan 158-60) o kaganapan/katuparan ni Kathleen, na dati’y kakabit ng nabasag na trophy (283-84), ay naisalin sa video ng kaniyang maligayang kabataan. Kasanib din ito sa musikang idinulot nina Tiyo Ipe, partikular ang kaisa-isang plaka ng ama. Sa wakas, “walang pagsisisi,” kusang nakauwi si Kathleen sa “pangunahing tahanan ng kanyang puso: ang kanyang pamilya” (327). Ngunit hindi nanatili ang dating ayos sanhi sa pagpanaw ng ama (na hindi nakuhang maging awtentikong paterfamilia, kung aalagatain na sa gitna ng selebrasyon, ang konstruksiyon ng “pamilya” ay naganap sa loob ng komunidad, ng kapatiran at damayan na larangan ng etikong unibersal.
Sa usapin kung sino ang taga-pagdala ng pangalan ng ama, ang iskandalosong “Name-of-the-Father”(ni Lacan) sa simbolikong dimension ng semiotika, hindi si Kathleen na walang apelyido, o si Noel, lalaking kapatid.Tapos na ang rehimen ng paterfamilia. Ang taga-pagdala ay ang salusalong tinig ng nagpipista, ang jouissance ng naglalamay. Musika ng komunidad, kasiyahan sa pagdamay at pagtutulungan, ang espiritung bumubuklod sa bawat taong kasali sa afirmasyon ng buhay laban sa tadhana.
Ang pagdadalamhati ay siya ring pagdiriwang ng pamayanan. Ito ay hindi pagdakila sa isang tao kundi pagkilala’t paggalang sa personalidad
32
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022) ng bawat taong lumalahok at nag-aambag para sa kabutihan at kagalingan
ng sambayanan. Okasyon din ito ng pagbabanyuhay ng komunidad.
Sa masinsinang pagtaya, ang Sonata ay elehiya o pagdiriwang sa ama/magulag hindi bilang patriyarko kundi guro, patnubay sa edukasyon ng sensibilidad. Ang ama ay nagsilbing tagapayo sa isang babaeng sumabak sa pakikipagsapalaran bilang manunulat taglay ang komitment sa katotohanan at kalayaan, na lubusang maglilingkod sa kapakanan ng sambayanan. Pambihirang pagtanggap ito sa isang mapanghamong pananagutan. Sa maingat na pagtatasa, kinatha ni Bautista ang huling nobela (na maipapalagay na burador ng talambuhay niya) mula sa mga samut-saring pagdidili-dili’t gunam-gunam halaw sa In Sisterhood, Hinugot sa Tadyang, at iba pang akda. Ang katibayan nito ay masasalat sa epigrap sa Kabanata 39 na karapat-dapat na coda sa diskursong ito:
Kung titignan mo raw, ang manunulat, walang harang ang silid, bukas iyon at malayang napapasok ng kanyang mga tauhan. Niyayakap ng manunulat ang buhay ng mga tauhan niya; ang kanilang karanasan, tuwa, lungkot, kabiguan at tagumpay. Pero ang totoo, minsan, kung sino pa ang sariling pamilya niya, siya pang di-sinasadyang napagsarhan ng pinto ng manunulat; di-sinasadyang naihihiwalay niya ang sarili sa kanila. Siguro, dahil para sa kanya, ando’n lang naman sila lagi. Mapupuntahan pag kailangan, mababalikan bago ituloy ang biyahe patungo sa iba pang paroroonan (309).
E. San Juan, Jr. is emeritus professor of English, Compara- tive Literature and Ethnic Studies, Washington State Univer- sity & University of Connecticut. His latest books are Kontra- modernidad (U.P. Press), Maelstrom over the Killing Fields (Pantax Press), The Armed Paramour in a Time of Terror (U.S.T. Publishing House), and Peirce’s Pragmaticism: A Radical Perspective (Lexington Press). He was a fellow of W.E.B. Du Bois Institute, Harvard University, and a visiting professor of cultural studies, Polytechnic University of the Philippines.
33
SAN JUAN, Jr. | Dalumat sa Pagsulong ng Feministang Estetikang Makabayan: Metakomentaryo hinggil sa Sining ng mga akdang In Sisterhood—Lea at Lualhati at Sonata ni Lualhati Bautista
SANGGUNIAN
Aguilar, D. Toward a Nationalist Feminism. Quezon City: Giraffe Books, 1998.
__________. “Questionable Claims: Colonialism Redux, Feminist Style.” Nasa sa Women and Globalization, ed. Delia Aguilar and Anne Lacsamana. Amherst, NY: Humanity Books, 2004.
Bakhtin, M. The Dialogic Imagination. Austin, TX: University of Texas Press, 1981.
__________. Problems of Dostoevsky’s Poetics. Minneapols, MN:University of Minnesota Press, 1984.
Balibar, E. & Macherey, P . “On Literature as an Ideological Form.” In Marxist Literary Theory, ed. Terry Eagleton and Drew Milner. UK: Blackwell, I996.
Barrett, M. & McIntosh, M. The Anti-social Family. London: Verso, 1982.
Barros, ML. “Mga Tula ni Lorena Barros.” Lorena: Isang Tulambuhay ni Pauline Mari Hernando. Quezon City: University of the Philippines, 2018.
Bautista, L. Buwan, Buwan, Hulugan Mo Ako ng Sundang. Manila: Cacho Publishing House, 1991.
__________. In Sisterhood—Lea at Luhalti. Quezon City: n.p., 2013.
__________. Hinugot sa Tadyang. Quezon City: Dekada Publishing, 2016.
__________. Sonata. Quezon City: Dekada Publishing, 2017.
__________. Bayan Ko! Quezon City: Dekada Publishing, 2019.
Bovenschen, S. “Is There a Feminine Aesthetic?” Nasa sa Feminist Aesthetics, ed. Gisela Ecker. Boston: Beacon Press, 1985.
Cornell, D. At the Heart of Freedom: Feminism, Sex, and Equality. Princeton: Princeton University Press. 1998.
de Vera, AF. “Introduction: Ang Hindi Tradisyunal na Tradisyon ni Kasamang Maita.” Maita Remembering Ka Dolor. Quezon City:Tanggol Bayi, 2013.
Donovan, J. “Everyday Use and Moments of Being: Toward a Non-Denominative Aesthetic.” Nasa sa Aesthetics in Feminist Perspective, ed. Hilde Hein and Carolyn Korsmeir. Bloomington, Ind: Indiana University Press, 1993.
Engels, F. “”The Origin of the Family, Private Property, and the State.” Nasa sa The Marx-Engels Reader, ed. Robert Tucker. New York: W.W. Norton, 1978.
34
DILIMAN REVIEW | Vol. 66 No. 2 (2022) Eviota, E. The Political Economy of Gender. London: Zed Books, 1992.
__________. “The Context of Gender and Globalization in the Philippines.” In Women and Globalization, ed. Delia Aguilar and Anne Lacsamana. Amherst, NY: Humanity Books, 2004.
Finley, M.I. Aspects of Antiquity. New York: Penguin Books, 1977.
Flood, A. “Majority of authors ‘hear’ their characters speaking, finds study.” The Guardian (17 April 2020).
Subscribe to:
Posts (Atom)
APOLINARIO MABINI: SA PAGITAN NG DALAWANG IMPERYO
kritike 18, 1 (2024)--UST E-JOURNAL Sa Pagitan ng Dalawang Imperyo: Pilosopiya at Politika sa Ang Rebolusyong Filipino ni Apolinario Mab...
-
KONTRA-MODERNIDAD: PAKIKIPAGSAPALARAN SA PAGTUKLAS NG SARILI NATING MAPAGPALAYANG KABIHASNAN Kung ang katotohanan ay matatagpu... -
AMADO V. HERNANDEZ : AN INTRODUCTION By E. SAN JUAN, Jr. By general consensus, Amado V. Hernandez (1903-1970) is the most serviceable ... -
ULIRANG HALIMBAWA NI EFREN ABUEG: Tungo sa Mapagpalayang Sining ni E. San Juan, Jr. Kamakailan, bago ipinawalan ang “Morong 43” na biktima...