Monday, December 26, 2022

INTRODUCING SIKOLOHIYANG FILIPINO

 INTER/CROSS-CULTURAL DIALOGUES AND  INDIGENIZATION  IN LATE MODERNITY:

Introducing Filipino Psychology 


by E. San Juan, Jr.






The Philippine landscape is familiarly tropical and East Indian. But the world into which you have stepped is unlike anything of which you have yet had experience in the Orient.  It is Spain—diluted, indeed, distored, and overlaid with Americanism.

---Aldous Huxley




     Except when a cataclysmic natural disaster strikes (an erupting volcano or earthquake), or a First Lady is discovered hoarding thousands of shoes, the Philippines is generally ignored by the international mass media. For U.S. investors, the Price Waterhouse Information Guide provides the seemingly eternal coordinates that any profit-seeking bloke needs to know:


     The Philippines lies off the southeast coast of the Asiatic mainland. It is a chain of 7,1000 islands and islets stretching a thousand miles northward from Borneo to Taiwan.  It is just above the equator, between latitude of 40 23’ and 210 25’ N and longitude  1160 30’ E.  Bordering the Philippine coastline to the west and north is the China Sea; to the east, the Pacific Ocean; and to the south, the Celebes Sea and the coastal waters of Borneo.  With a total land area of 115,000 sq miles (297,850 sq km), the Philippines is about the same size as Italy or the state of Arizona (1981, 1). 


Of late, the preemptive “war against terrorism” has elevated a small gang of bandits called “Abu Sayyaf” to center stage, with the country dubbed as “the second front of the war” after Afghanistan, before the U.S. conquest of Iraq. Not much is said about the long military occupation of the Philippines after the ferocious Filipino-American War (1899-1902), which cost over 1.4 million Filipino dead and over 8,000 American casualties (Constantino 1975). Seeking a gateway to the China market, the U.S. annexed the islands as its only Asian territory, and a neocolony after 1946. 

     After half a century of  U.S. direct colonial rule, and the brutal slaughter of World War II, the Philippines remains a dependent periphery where the local and global meet in the course of uneven development. How were the natives globalized and the cosmopolitan localized?  If “glocality” is a terrain of contradictions (Robertson 1994), the Filipino may have resolved some of the contradictions in a haphazard, aleatory fashion, epitomizing a hybrid type both familiar and ambiguous, even duplicitous. For example, the geographer Alden Cutshall describes the Filipino as a “gregarious, congenial person and a gracious host... The Filipino really lives two lives... One gets to know the Filipino when he goes beneath the surface, when he knows him in his family setting.” After a survey of diverse ethnic groups, Cutshall concludes that “Despite this general apparent homogeneity, the modern Philippines continues to be characterized by cultural, linguistic, and racial complexity” (1964, 24-25). 

     A recent handbook by Alfredo and Grace Roces, Culture Shock! expands on the unexpected and, to some, unpredictable duplicity of Filipinos. Often the Westerner is misled by “their Western veneer” and so find Filipinos enigmatic, “sometimes strangely Western, sometimes familiarly Asian, always neither one nor the other. In fact, even Filipinos themselves are in a quandary about their own identity” (1985, 1-2). Sample any tourist guidebook and you will find nuggets of banal curiosities that exude an air of knowingness, such as this one on “Filipino Traits”:


Filipinos are a gregarious, sociable lot: they are lively, friendly and hospitable. They sing and dance at the drop of a hat, laugh readily, and have a communal sense of fun. Some social characteristics have both plusses and minuses. For example, their attitude of bahala na (‘come what may’) enables them to meet difficulties and hardships with resignation, leaving it up to the Almighty to sort things out; but it can also result in overconfidence that things will work out in their interests, without much input on their part (1991, 50).


By focusing on certain observed peculiarities deemed typical, the guidebook expert succumbs not only to stereotyping but also to a psychologizing reflex in its diagnosis of a putative “national character.” Can a personality configuration substitute for a whole sociocultural formation, a singular “life form”? What criteria are used to decide that certain qualities are typical and others not in representing a heterogeneous people/nation?

 Psychological, symbolic, and cognitive anthropologists are prone to concentrating on a modal personality configuration, a repertoire of actions/speech-genres that supposedly function as the stable, energizing core of particular societies. During World War II, the Japanese were portrayed as “pathologically obedient,” the Germans as authoritarian, and so on. Marvin Harris (1979) disputed Ruth Benedict’s thesis that the Pueblo Indians were peaceful and non-competitive by alluding to their bloody messianic wars against Spanish priests and colonizers. By encapsulating a whole people in the code of a “national psyche,” the dominant power can schematize rules and operationalize disciplinary measures to regulate the movements of groups as well as the everyday life of their subjects. This reductive discourse and its institutional apparatus functions as part of a strategy of maintaining control over subject populations and ideologically legitimizing such control as appropriate to their postulated collective psyche.


Rendering Subalterns Speechless


A colonized space in the Philippines became a unique laboratory for Cold War homogenization. In the fifties and sixties, during an upsurge of nationalist protests against the U.S. stranglehold, American scholars, in particular the culture-and-personality school of Frank Lynch and his colleagues based at the Ateneo de Manila University, inflated the saliency of value-orientation in regulating and preserving social coherence. They were echoed by the influential historian David J. Steinberg (1982) and a generation of experts whose impact can be gauged by the marketed appeal of Stanley Karnow’s In Our Image (1989). This Establishment epistemology summed up the unifying Filipino “value system” as one revolving around the centrality of the extended family and its network of  “smooth interpersonal relationships.” These relationships grvitated around hiya (shame), utang na loob (debt of gratitude), the influence of kinship and the compadrazgo system which reinforced the “we-they” framework of interpersonal behavior. In my recent book After Postcolonialism, I had occasion to criticize Benedict Anderson’s portrayal of “cacique democracy” in the Philippines as vitiated by its adherence to the functionalist culture-and-personality school with its over-valorization of primordial ties of kinship and family loyalty. I noted that “this adaptation of Parsonian structural functionalism ignores power relations grounded on property and the political economy of the uneven formation. In particular, it obscures if not hides completely the profound extent of U.S. control of the economic, political, and military institutions that determine elections and the techniques of governance” (2000, 201). 

Since the sixties, the controversy over the interpretation of vernacular terms has become symptomatic of larger political/ideological engagements. We may take this conjuncture as the locus for the emergence of a place-based challenge to the logic of technocratic, developmentalist modernization. The neoliberal privileging of value-orientation as the key to unlocking a whole people’s history of underdevelopment entails the formulaic invocation of selected phenomena such as “hiya,” “utang na loob,” and “bahala na.” On this latter phrase, various glosses have been offered. The Roces guidebook noted earlier states that it literally means “Bathala (god) will take care of us,”  “let the circumstances take care of itself” (1985, 204). This decoding ascribes to Filipinos a predisposition to fatalistic resignation, withdrawal, shirking of personal responsibility, passivity. It is supposed to betray a refusal to plan, a decision that ultimately determines the course of one’s life. The Cultural Dictionary for Filipinos defines it as meaning “God’s will, or “Let God take care of it,” a surrender to more powerful surrounding forces. Is it really fatalism or simply a temporizing maneuver, avoiding long and complicated decision-making due to the customary deference to superiors, kins, other people’s opinions, etc?

The respected psychologist Alfredo V. Lagmay (1977) departs from the prevailing doxa. Rather than fatalism, according to Lagmay, the expression reveals determination and risk-taking. When anyone utters the phrase, she is telling herself that she is ready to face with courage the difficulties of the situation and will do her best to accomplish her objective. It is a kind of morale booster, an anticipatory stance meant to empower Filipinos with “what they need to do in times of crisis” (Kintanar 1996, 637).  Meanwhile, the historian Zeus Salazar has pointed out an error of definition. “Bahala” does not mean “god” but “kapanagutan,” responsibility. When one says, “Ako ang bahala sa iyo,” it doesn’t mean that fate now has responsibility over you. Salazar contends that it means “I claim responsibility for you.” That is, we are anxious about someone we care for because our sense of responsibility extends to the situation in which a person is caught—we rely on ourselves, even though the situation seems hopeless. Salazar suggests that the correct deciphering of “bahala na” in English is: “Let’s cross our bridge when we reach it” and not “May God help me!” (1989, 54).

     Now the natives have suddenly bolted from slumber, it seems, and have begun to interpolate their own translations and, in effect, represent themselves. What caused this turn of events, this rectification of misrecognitions?


Genealogical Speculations


    From the start of U.S. colonization of the Philippines, the gospel of capitalist rationality has oriented the “civilizing” discourse of governance. But it was not the Enlightenment program of educating the Filipinos for genuine autonomy and national self-determination. Americanization of the islands installed and sustained a quasi-feudal economy with a comprador-bureaucratic elite in charge of the ideological state machinery and its coercive agencies. Amid periodic insurrections, the energies of a nascent civil society were stifled or canalized; a patronage system allocated resources on the basis of traditional kinship ties and religious authority. A native oligarchy thoroughly Americanized suppressed peasant-worker insurgencies and chanelled nationalist aspirations to safe, officially supervised electoral rituals. By 1946, when formal independence was granted in the wake of the war’s devastation of the infrastructure and economy of the islands, the Filipino elite and large parts of the pettybourgeois intelligentsia or middle stratum had become exemplary neocolonial subjects geared for waging the U.S. “Cold War” in Asia. Throughout the forties and fifties, anticommunist ideology and its repressive institutions reinforced the “deFilipinization” that historian Renato Constantino (1978) traced from the cooptation of the ilustrado at the beginning of the century to current President Arroyo’s sycophancy to the reactionary policies of the Bush administration. In sum, the constructed Filipino “psyche” was completely transformed into an agent of a globalizing business ethos obedient to U.S. dictates.

      Complicit with the invading military, U.S. academics were appointed to implement the systematic “tutelage” of the Filipino subject. One example is Dean Worcester, professor of anthropology at the University of Michigan, who wrote one of the first sourcebooks of knowledge about the Philippines and its people. He participated in the first Philippine Commission in 1899 on the basis of his expertise on zoological speciments collected in the archipelago. As Secretary of the Interior for 13 years, Worcester became notorious for denouncing the “barbaric” practices of slavery and peonage of the Muslims, thus judging Filipinos unfit for being recognized as a people or a nation. Unfortunately, some journalists exposed Worcester’s ties to corporate interests that profited from the exploitation of the colony’s natural and human resources.  On the whole, to legitimize the rationality of its civilizing mission, U.S. colonial administrators operationalized a world-view of evolutionary progress. This paradigm of development required taxonomic and other classificatory mechanisms in order to hierarchize humans into categories deemed natural and fit for market/commodity exchanges. Up to the thirties and before World War II, when thousands of non-English-speaking Filipinos died defending U.S. sovereignty over the country, Filipinos were portrayed as “a very peculiar mass, a heterogeneous compound of inefficient humanity, a ‘jumble of save tribes’ that cried for order and pacification. Like the Negro, Chinaman, and Indian, Filipinos were ‘alien races...incapable of civilized self-government’” (Doty 1996, 37, 43).  

     It took the introduction of American-style structural-functionalist sociology to finally allow the Filipinos to emerge as a group susceptible to “free world” persuasion. At the height of Cold War McCarthyism and the suppression of the Communist-led Huk revolt of the fifties, the culture-and-personality scholars helped reinforce U.S. hegemony in the neocolony by instructing Filipinos on their code of ethical conduct. This code consisted of rules conducing to “smooth interpersonal communication” premised on the doctrine of contractual reciprocity signified by terms such as hiya, utang ng loob, pakikisama, and so on. In essence, the code prescribed a harmonious equilibrium of client-patron (that is, landlord-tenant) relation and its accompanying “terms of exchange” which “untold multitudes of Filipinos,” especially the exploited peasants, according to Jesuit professor Lynch, “have found both acceptable and desirable” (1979, 48), even though it impeded modernization, i.e., the conversion of all relations to the cash-nexus, the supremacy of profit-making via the unregulated exploitation of labor. In a neocolony administered by the U.S. and its local allies, it is indeed a long way from the “individual self-realization”  that Lynch’s collaborator, Mary Hollnsteiner (1979, 101), believes to be the role that modernization reserves for Filipino men and women.


The Interruption


    With the rise of nationalism in the sixties attendant to the worldwide protests against U.S. aggression in Vietnam and interference in Philippine affairs, a new generation of Filipino intellectuals entered the scene. Filipinos demonstrating against the subservient Marcos dictatorship were no longer behaving according to tried-and-true Filipino values of reciprocity and “smooth interpersonal relations.” In fact, the political mobilization of youth, women, peasants and workers by the millions in the late sixties and early seventies, together with the rebirth of the Communist Party of the Philippines and its armed wing, the New People’s Army, alarmed the U.S. and the oligarchy to the point that Marcos had to institutionalize military rule by 1972—until a “people power” insurrection overthrew him in 1986. Meanwhile, an intellectual movement called “sikolohiyang Pilipino” grew up in the interstices of workers’ strikes, student protests, brutal counterinsurgency campaigns, rampant impoverishment of the countryside, massacres of peasants, widespread prostitution of women and children, and the rapid dislocation and uprooting of millions of Filipinos from the seventies to the present.

     Sikolohiyang Pilipino (hereafter SP), literally rendered as  ”Filipino Psychology,” intervened at this period of intensifying crisis. I would characterize SP as a  multifaceted project by at least two generations of Filipino intellectuals seeking to invent a discipline/practice of psychological investigation of everylife life and individual personality opposed to the hegemonic episteme imposed by the United States and institutions like the World Bank, International Monetary Fund, United Nations, etc. It is a deliberate program of research and pedagogy consciously based on indigenous Filipino culture and history. It may be viewed as part of a worldwide indigenization movement that began in the sixties and proceeded in the next four decades as a response initially to the Cold War politics of containment and repression of nationalist “third world” insurgencies and, after the collapse of the Soviet Union, to neoliberal globalization. It is a Filipino response, in particular, to continuing U.S. interference in Philippine society, culture, and politics. In that context, SP coincided with the intensification of ethnic and national consciousness throughout the country immediately before and during the Marcos martial-law regime (1972-1986), the rise of Muslim/Moro separatism, and subsequent “people power” uprisings. So far it has achieved some kind of institutional respectability in the last two decades in several universities, aside from establishing contacts in Japan, India, Mexico, Russia, England, North America, and elsewhere in the Filipino diaspora of ten million citizens around the planet.

     With the collapse of the metanarrative of neocolonial modernization under authoritarian rule, U.S. social science lost credibility. Given the durable tradition of subaltern resistance to U.S. hegemony, and the persisting “weak links” in the regime of capitalist rationality in a tributary system, critique emerged. From the national democratic mass movement germinated organic intellectuals who fertilized the ground for the growth of SP. The advent of a place-oriented psychology in a social formation experiencing profound social crisis with regional and even global repercussions, becomes an intelligible event in the worldwide process of re-discovering the efficacy of  laboring bodies in the body politic—or, as Merleau-Ponty puts it, the speaking body as a means not just of capital accumulation but also of re-opening time and thinking “according to others” (1969, 191). In this conjuncture, the local as a “site of resistance and liberation” (Dirlik 1997, 85), where grassroots constituencies can be mobilized for radical change, began to challenge U.S.-centered globalization.

   

Engaging the Other


     From the perspective of transformative postcolonial theory, the process of searching or inventing a psychology appropriate for newly independent peoples is an integral part of decolonization. It can be viewed as a re-affirmation of a nation-inspired identity achieved in the process of the national-democratic struggle. Part of that collective identity may draw from indigenous sources, but it is not equivalent to nativization since it involves a radical political program to democratize the social structure and its undergirding fabric of norms, beliefs, and constitutive behavioral elements. It implies not just cultural recuperation but a thorough overhauling of the world-view imposed by imperialist dogma and authority. We are not simply engaged in a “strategic essentialism whereby the signifiers of indigenous (native) cultures are privileged in a process of negative discrimination” (Ashcroft et al 1998, 159).  Local knowledge becomes the matrix for inferring a universalizable concept of peoplehood rooted in a historically specific itinerary of struggle, a singular life-form.

     Analogous to Frantz Fanon’s decolonizing of Freudian psychoanalysis and orthodox psychiatry, SP began as a repudiation of Western disciplinary paradigms as models for interpreting and judging Filipino everyday life, community, and personality. From the outset, SP staked out the privilege of a distinctly Filipino orientation in claiming “the study of diwa (psyche)”—obviously an indigenization strategy from within via a judicious translation of Western concepts and methods  into Filipino, the evolving national language.  This is accompanied by a versatile extrapolation of theoretical frameworks and methodologies from the experiences and lived cultures of diverse communities in the Philippines. I quote the summing-up of two major proponents of SP: “Much of the strategy for discovering SP is based on assessing historical and socio-cultural realities, understanding the local language, unraveling Filipino characteristics and explaining them through the eyes of the native Filipino...The principal emphasis of SP is to foster national identity and consciousness... “ (Pe-Pua and Protacio-Marcelino 2000, 51). SP is thus designed to be a psychology of, for, and by Filipinos, one appropriate and applicable to dealing with health, agriculture, art, mass media, religion, and other spheres of everyday life (the term “Filipino” being itself the target of inquiry and agenda for ongoing hypothesis-formation). 


Pioneering  Intervention


     Because of its now substantial and elaborate archive of research documents,  I will not summarize the achievement of SP to date, a task already performed by Pe-pua and Protacio-Marcelino. What I want to do here is to illustrate briefly SP’s foundational insights by citing key texts of its foremost exponent, the late Virgilio Enriquez, and posing some questions hopefully to provoke constructive exchanges.  

     Initially, Enriquez envisaged SP as an interdisciplinary humanistic-scientific endeavor. SP would try to demarcate its field of inquiry to encompass the study of emotions (kalooban), experienced knowledge (kamalayan), awareness of one’s surroundings (ulirat), information and understanding (isip), habits and behavior (diwa), and the soul (kaluluwa) as a means of understanding the people’s conscience (Enriquez 1989, 6). Despite this gesture toward catholicity, SP is anxious to establish its originality as an innovative science of praxis (thought/behavior) within the disciplinary milieu of a universal psychology.

    One may take Enriquez’s monograph Filipino Psychology in the Third World (1977) as one of the primary texts that inaugurated the advent of SP. Antithetical to the atomistic individualism of liberal thought, SP locates identity in the web of social relations: knowledge of the psychology of the Filipino derives from “intimate knowledge” of experience. Ultimately, this experience is a response to colonial oppression, indivisible from the core of what constitutes indigenous axiology. Enriquez equates this core with paninindigan, conviction or commitment, consisting of such values as: paggalang at pagmamalasakit (respect and concern), pagtulong at pagdamay (helping), pagpuno sa kakulangan (understanding limitations), pakikiramdam (sensitivity and regard for others), gaan ng loob (rapport and acceptance), and pakikipagkapwa (human concern and interaction as one with others). All these values with their variable behavior correlates foreground democractic cooperation, egalitarian reciprocity, and collective empathy. Why this move? 

     As noted above, the ideological strategy of US neocolonialism was cooptative and disintegrative: the structural-functionalist stress on quasi-feudal and tributary rules of conduct simply buttressed the unequal relations of a hierarchical social positioning of citizens. American technocratic experts selected those features that sanctioned dependency and subordination, the substance of law and order. A binary but asymmetrical linkage of groups became the model of a functional Filipino society; its normalizing cement consisted of values that are enshrined in the tourist guidebooks and academic texts I quoted earlier: hiya (shame), pakikisama (yielding to the will of the leader or the dominant party), utang na loob (unilateral gratitude), amor propio (sensitivity to personal affront), and bayanihan (togetherness in common effort). Enriquez quickly discerns the rationale for such theoretical judgment: “To argue that utang na loob is a Filipino value is therefore misleading, to say the least and dangerous at best. Utang na loob would be convenient in perpetuating the colonial status of the Filipino mind” (1989, 5).

      One may interpose here the highly motivated, interested uses to which the notion “hiya” has been deployed by Western scholars. It has practically become synonymous with an alleged Filipino mentality, or even habitus as socialized subjectivity (to use Pierre Bourdieu’s term that synchronizes agency and situation; 1992, 126). Hiya was usually construed to mean “shame,” or “the uncomfortable feeling that accompanies awareness of being in a socially unacceptable position, or performing a socially unacceptable action” (Lynch 1961, 5). Such construals fail to grasp the linguistic rule of affixations in Philippine languages that give delicate nuances of meaning to a root word, enabling a lexical item such as “hiya” to be used with either positive or negative connotations depending on the varying affixes, internal and external aspects, and contexts. Exposing the foreign experts’  ignorance of the vernaculars, SP practitioners suggest that “hiya” more accurately signifies “sense of propriety,” not “shame” exclusively. 

     Again, for SP, a psychology not cognizant of the cultural life-world of Filipinos will always misrecognize and superimpose alien interests. What Enriquez perceives as a deceptive if not fraudulent move by American social scientists is their insistence on a selective empiricism. This error betrays a narrow-minded temper if not wrongheadedness in not comprehending the multiple levels and modes of interaction in Filipino communication and behavior. Enriquez unveils a thesaurus of  concepts that departs from pakikisama which Lynch and others have invoked as the prime support for the status quo of “smooth interpersonal relations.” He perceives at least eight behaviorally recognizable levels and modes of social interaction: pakikitungo (level of amenity/civility), pakikisalamuha (level of mixing), pakikilahok (level of joining/participating), pakikibagay (level of conforming), and pakikisama (level of adjusting),  all with reference to outsiders. And on the level of insiders or “one-of-us,” we have three levels: pakikipagpalagayang-loob (level of mutual trust/rapport), pakikisangkot (level of getting involved), and pakikiisa (level of fusion, oneness and full trust). This domain of interpersonal relations as lexically and conceptually elaborated can be grouped, according to Enriquez, under the rubric of pakikipagkapwa (shared inner self), based on the superordinate concept of kapwa which embraces both the outsider and “one of us.” The prefix “pakiki” indeed can form numerous terms denoting a wide variety of group behavior, affording sophisticated distinctions of attitude, stance, subject-positioning and styles of performance. Quotidian public interaction as codified in the native language reveals basic concepts of Filipino personality, social psychology, world view and social philosophy.

     We then arrive at what Enriquez posits as the fundamental principle of Filipino psychology. It arises from the need to negotiate the parameters of inclusion/exclusion, the problem of identity and difference. Instead of beginning from the methodical doubt of the Cartesian ego, we start from an apprehension of commonality, an immediate sense of what binds humans in an ecumene or common biosphere:


     A person starts having kapwa not so much because of a recognition of status given him by others but more because of his awareness of shared identity.  The ako (ego) and the iba-sa-akin (others) are one and the same in kapwa psychology: Hindi ako iba sa aking kapwa (I am no different from others). Once ako starts thinking of himself as separate from kapwa, the Filipino “self” gets to be individuated in the Western sense and, in effect, denies the status of kapwa to the other. By the same token, the status of kapwa is also denied to the self (1992, 43).


So then the Filipino performs a mode of dealing with others as equals, treating others with full regard for their dignity and worth. This seems like an enactment of Kant’s Categorical Imperative, a humanistic agenda of unifying people in a collectivity that transcends boundaries of class, gender, etc., thus dissolving political conflict. We focus instead on sentiments of agreement,  felt affinities and other bonds of solidarity.What then distinguishes the Filipino from other collectivities or ethnys?

     It becomes clear that Enriquez, despite a certain idealizing bent, refrains from absolutizing this template of harmonious fellowship, this model of reciprocity, because the language registers also the flow of circumstances and the changes of the natural and man-made environment, what C.S. Peirce (1958) would call the “Secondness” of reaction between perceptual judgments and the lived experience of recalcitrance, antagonisms, variations. In short, the dialectics of historicity and concrete ethical reasoning comes into play in the discourse of SP:


     Aside from the socio-psychological dimension, pakikipagkapwa has a moral and normative aspect as a value and conviction. Situations change and relations vary according to environment. For example, pakikipagkapwa is definitely inconsistent with exploitative human transactions.  Giving the Filipino a bad deal is a challenge to kapwa ( -tao).... If only to correct the impression that pakikipagkapwa as shared inner self is “other-oriented” just like the lower level of interaction in pakikisama, one must be reminded that the Filipino does not always concede. He knows how to resist even when he seems utterly powerless. As demonstrated in the People’s Power revolution of 1896, he knows that pakikibaka (joining a struggle) is a valid aspect of pakikipagkapwa in the face of injustice and adversity.

     The complexity of interpersonal relations is recognized in the Tagalog proverb: “Madali ang maging tao, mahirap ang magpakatao” (It is easy to be born a tao [human], but it is not easy to be one.)  (1992, 45).


     In my view, Enriquez’s viable contribution to SP may be this postulation of the concept of kapwa (shared identity) as the kernel of Filipino social psychology and value structuration. He thus opposes the functionalist school of Lynch and its variants that privilege “smooth interpersonal relations” as the prime stabilizing mechanism of Filipino society. For Enriquez, however, kapwa divides into two categories: the Outsider (Ibang tao) and One-of-us (Hindi ibang tao), a dichotomy that underlies the dynamics of social interaction. How is this decided and materialized? Evidently, by contexts and other markers of difference and similarity such as language, religious practice, and other modes of spatiotemporal embodiments. Pe-pua and Protacio-Marcelino (2000) tabulate the levels of communication accordingly.  If one is classified as an Outsider, the interaction can range from pakikitungo (transaction/civility with) to pakikisalamuha (interaction with), to pakikilahok (joining/participating), to pakikibagay (in conformity with/in accord with), and to pakikisama (being along with). For those considered One-of-us, the levels of interaction range from pakikipagpalagayang-loob (being-in-rapport with), to pakikisangkot (getting involved), to the highest level, pakikiisa (being one with). 

     Following this schematization of what I would describe as modalities of group communication, Enriquez reconceptualizes Filipino behavior and value motivations into two categories. These are the colonial/accomodative surface values such as hiya (propriety/dignity), utang na loob (gratitude/solidarity), and pakikisama (companionship/esteem); and the confrontative surface values which include bahala na (determination), sama/lakas ng loob (resentment/guts), and pakikibaka (resistance). Why surface values?  Because they presuppose the core and deeper values: kapwa and pakiramdam (shared inner perception) as the pivotal interpersonal value, and kagandahang-loob (shared humanity) as the connecting socio-personal value.  Associated with them are the societal values such as karangalan (dignity), katarungan (justice), and kalayaan (freedom). Given the paramount status of these societal values, we can infer that the initial division between Outsider and One-of-us predicated on cultural difference is eventually sublimated or surpassed when all humans are treated under one universal egalitarian standard. But we ask: how and when is this sublimation carried out, and by what agencies? Would not other markers of difference such as gender, class, race, sexuality, etc., interfere and get in the way of eliminating boundaries, the signifiers of difference?


The Quest for Organizing Principles


     While SP strives to “Filipinize” ideas borrowed from the West, one of its overriding tasks is to salvage what is autochtonous in the legacy of the past and in the contemporary situation. Its partisan project to demarcate indigenous from colonial identity foregrounds itself when Enriquez links “kapwa” with the struggle for justice, freedom and dignity. Filipinization requires a recovery of  Filipino “personhood,” pagkataong Pilipino, which for SP inheres in language. Are we witnessing a revival of the famous Sapir-Whorf thesis?  Enriquez explicitly affirms SP’s linguistic orientation: “What makes sikolohiyang Pilipino different is its intense pursuit of developing the indigenous national culture and its program of using the indigenous language in its conferences, research, teaching, and publication” (1992, 57). This linguistic approach is not just heuristic but constitutive (Enriquez and Marcelino 1984/1989). In the process of inquiry, Enriquez discovers the organizing concept of kapwa with its family of cognate terms and their nuanced usages. He also uncovers a crucial mediating mode of apperception, namely, pakiramdam (heightened sensitivity and awareness, feeling for another), which is considered as “the pivotal value of shared inner perception.” Without pakiramdam, an emotional a priori, one cannot understand an ambiguous, complex situation in order to plan and execute an appropriate response. In other words, pakiramdam serves as the sensorium or apparatus that enables one to distinguish levels of interaction, aspects of time and kalooban (inner self), and other surface values tied to the core value of kapwa (see Table I attached).  

Following the protocols of Peircean semiotics (Rochberg-Halton 1986),  I would describe Enriquez’s procedure in this way: he connects the immediacies of perception with reactive judgments through categories and symbols that link core value and behavioral patterns, using four sets: surface values, pivot, core, and foundation. In this final schematization, pakikipagkapwa is re-codified as pakiramdam and the foundational value of the four-tiered structure becomes kagandahang-loob or pagkamakatao (shared humanity).

          In this hypothetical organon of the Filipino personality, Enriquez’s version of SP is definitely an integrated structure or synthesis that risks being “deconstructed.” We seem to witness here a reclamation of the Enlightenment ideals of freedom, dignity and justice which, for Enriquez, make up the sociopolitical constituents and grounding of the national value system, with “kagandahang-loob” (shared inner nobility) as a basic principle of action. What complicates this schema is the Filipino ideal of social justice acting as the rallying point for the system delineated in Table I. Enriquez, however, does not elaborate on the elements defining the concept of social justice such as human rights, equity, fairness, truth and reason, law as distinguished from administration of law, justice as unity or consensus, and peace. We move from a psychology of personality to a network of metaphysical categories that Enriquez discusses in his essays on the theory of indigenization and on the linkage of national culture and liberation psychology.

     The complicity of power and knowledge, in particular Western imperial hegemony and its monopoly of media and information, has been exposed by SP in its analysis of the machinery of ideological manipulation and conditioning. I assume that Enriquez is cognizant of what Bourdieu (1991) has called symbolic capital and symbolic violence in the operations of commodified/commodifying knowledge-production. But Enriquez seems to desire a reconciliation of antagonistic schools of thought promoting indigenization. He certainly opts for indigenization from within,  more precisely cross-indigenization, with key indigenous concepts and methods as the point of departure, then moving to semantic elaboration, re-codification, systematization of implied theoretical frameworks, and application. He estimates the worth of assimilating western imports as a form of repressive modernization. 

     In his critical discourse, Enriquez does not employ the anthropological categories of emic and etic; in fact, he believes that SP should avoid the debate between the nomothetic and the ideographic, the nomological and hermeneutic. Obviously, he crafts a hermeneutic analysis and emic critique of Western knowledge and disciplinary regimes that pretend to be value-free. He endorses the view that SP should attempt to realize three major objectives: indigenization (pagsasakatutubo), science (pagka-agham), and appropriateness to Filipino identity (pagkapilipino). In maneuvering among these alternatives and avoiding the need to prioritize, has Enriquez not muddled the lines of political forces and so fostered eclectic opportunism? It may be a pedagogical ruse or unintentional omission. Even if in the last analysis, he calls for “shared cultural responsibility” in the practice of indigenous methods, it is difficult to see how the local and the global, the immanent and the transcendental, can meet and communicate so as to achieve the goals of justice and liberation that Enriquez posited as paramount societal values in SP’s reckoning. 


Toward a Provisional Inventory


     Let me situate the heuristic and pedagogical worth of SP within the thematics of this conference. We are well advanced into a late or post-modern age in which two constitutive trends of global reality seem entrenched: the homogenizing or commodifying trend of transnational business, and ethnic/cultural fragmentation. Jonathan Friedman comments on this twin phenomenon of “being in the world”: “The dualist centralized world of the double East-West hegemony is fragmenting, politically, and culturally, but the homogeneity of capitalism remains as intact and as systematic as ever” (1990, 311). Taking the imperialist world-system as its point of departure, SP positions itself as a place-based intellectual/cultural movement that seeks to overcome the limits of Eurocentric neocolonial knowledge by indigenization and cultural re-validation. It strives to attain knowledge of the Filipino psyche by displacing Western epistemes with testable hypotheses based on the life-world and competencies (to use symbolic interactionist terms) of Filipinos in all walks of life, including diverse ethnic groups. Pe-Pua and Protacio-Marcelino emphasize the political project of SP to rectify “Philippine psychology’s colonial character as a captive of an American dominated, English-speaking world” (2000, 67). This form of collective therapy, however, does not reject the scientific character of psychology, only the claim of a regional or one civilizational psychology to be universal. Aside from broadening its data base, according to Enriquez, psychology if it aspires to be universal needs to take into account “Asian experience and perspectives.” 

     Despite its localization, SP is neither ethnocentric nor exclusivist. Its dialectical vision is somewhat obscured by its polemical temper, which is understandable given the deep and thoroughgoing subjugation of the Filipino body politic. SP acknowledges the imperatives of universal science but it also appreciates “the value of affirming the peculiarity and distinctiveness of man as a sociocultural being” (Enriquez 1992, 27). From its angle, universals can be approached through cross-indigenous and cross-cultural modes of research, making possible the recovery of hidden histories and a retelling of the story of the Filipino subject “from the bottom up” (Hall 1997, 184). The rigorous scientific study of culture need not prohibit SP’s goal of using psychology “to develop a national culture which [though Western-dominated] considers the aspirations of the Filipino....Through the discovery and use of indigenous concepts and methods, SP is contributing to a truly universal psychology which is based on a new set of principles: diversity and equality” (Pe-pua and Protacio-Marcelino 2000, 67).

     This pluralist, liberal standard, while commendable on pragmatic grounds, betrays SP’s awareness of its position as an emergent yet beleaguered social movement. SP welcomes diversity and equality, diversity in that psychology is drawn from the particularities of distinctive cultures, and equality in that all these various psychologies (whether materialist or idealist in philosophical principle)  are equally valid. SP not only tests hypotheses based on Western theories but also tries to generate its own set of hypotheses and corpus of falsifiable knowledge—meaningful not only for Filipinos but also for other Asian cultures—by rescuing from marginality and revitalizing indigenous concepts and methods. This is  certainly a strategy for winning hegemony, realistic and astutely flexible, but also burdened with inconsistencies and vulnerabilities. For example, SP’s attempt to reconcile the colonial and indigenous aspects of Filipino personality reveals not a dialectical mode of mediation but a dualistic process of generating a hybrid and indeterminate species, as evinced in this formulation: “The Filipino is a blend of East and West. The Western influence can be seen more in external ways—dressing, liking for hamburger and other food, Western music and dance, etc. However, the internal aspect, which is at the core of his pagkatao (personality), is Asian—deference for authority, modesty/humility/ concern for others, etc.” (Pe-pua and Protacio-Marcelino 2000, 56). We are back to the commercial commonplaces of the baedekers.

     There is no doubt that SP is highly critical of the positivism, functionalism, and abstract empiricism of Western psychology, especially its use as a political and ideological apparatus for imperial oppression and exploitation. As an alternative, SP deploys a hermeneutical mode of assaying the vernacular as organic speech-acts conveying meaning or significance through contexts and historically embodied agencies. Social reality for SP is not independent of agents who exercise competencies to produce coherent and significant social events in cooperation with others. Following the example of ethnomethodology and other phenomenological approaches, SP highlights the competence of agents as grounded in their recognition that actions and utterances are indexical—that is, social actions display specific meanings in determinate contexts. It seems to me that SP has implicitly benefited from the postmodern emphasis on language-games and from the Bakhtinian idea of dialogism and utterance. But in relying on language or discourse removed from historical-natural contexts, SP has a tendency to lapse into a fatal nominalism whose implicit relativism and communitarianism (for a critique, see Harvey 2000, 238-91) entails a subjectivist idealism that eschews the testing of truth claims by a universal logic of inference. If society is founded only on beliefs expressed in specific linguistic forms, beliefs not substantiated by reality because beliefs don’t represent reality, then we are led to an instrumentalist use of beliefs for purposes as narrow as those advanced by a sect, ethnic tribe, racialized community, or even a militarist nation-state seeking world supremacy by means of preemptive violence. This is surely the opposite of critique (Bensaid 2002) whose vocation is the demystification of absolutisms and the interrogation of what appears natural, right, and immutable in the face of its negations and contradictions.


Approximating a Utopian Trajectory


       In charting the vicissitudes of SP’s critique of Western psychology, we cannot do away with the issue of representation and the problematic dualism of subject/object, of appearance/reality. Aware that I have not fully surveyed the entire archive of SP (which, to be sure, is not my purpose here), I venture the following tentative observations.

      One of the symptoms that indicate the inability of SP thus far to negotiate the agency-structure bifurcation, the etic-emic polarity, may be seen in Enriquez’s comment on the difference between the nomothetic and the ideographic style of research. Enriquez holds that SP is not committed to any one style. However, as a matter of necessity, SP elevates the native informant to the status of reliable judge of the adequacy of the observer’s descriptions and analyses of the informant’s culture. Emic analysis is able to generate statements that the native accepts as meaningful and appropriate, whereas etic analysis employs categories and rules that are not necessarily meaningful or appropriate to the native but that can be tested by procedures universally accepted by the community of inquirers. Now, as Harris observes, to be objective is not to adopt an etic view, nor is it subjective to adopt an emic view: “It is clearly possible to be objective—i.e., scientific—about either emic or etic phenomena. Similarly, it is equally possible to be subjective about either emic or etic phenomena. Objectivity is the epistemological status that distinguishes the community of observers from communities that are observed. While it is possible for those who are observed to be objective, this can only mean that they have temporarily or permanently joined the community of observers by relying on an operationalized scientific epistemology” (1979, 34-35). 

     So what is problematic is not whether SP is emic- or etic-oriented, but rather whether the strategic program prioritizes culture (language; conventional usages) as an arbitrary code that provides in itself the rationale or explanation for difference. Or else it seeks the determinant coordinates of mental and emic difference in something else to which it is related as cause/effect in a mediated, concretely dialectical way. In short, is the Filipino psyche (personality configuration) unnecessarily essentialized in SP’s discourse? 

     We fully appreciate the methodical manner in which Enriquez has skilfully excavated the shared cognitive orientation and belief systems of  the majority whose grammar and syntax clarifies the complexity of Filipino behavior and attitudes. But can this closed finite set of rules for social interaction—the moral and ethical consensus articulated in Table 1—account fully for significant sociocultural differences? How do we explain the multiple conflicts (Muslim separatist rebellion, peasant insurgency, military abuses, etc.) going on throughout the Philippines today? How do we elucidate the causes and direction of profound social transformations now occurring? Or is the anatomy of the Filipino psyche made more adequately intelligible by first, or simultaneously, elucidating the social relations of production and reproduction that shape the cultural control mechanisms and behavior stream of Filipinos in a global setting? In short, the nature and function of culture in Philippine society need to be more adequately theorized and critically analyzed in its various historical periods and geopolitical locations.

    My final reservations, despite SP’s historic gain in its salutary effort in articulating an indigenous psychology of/for/by Filipinos, center on an uneasy compromising move by Enriquez concerning the “great cultural divide.”  In analyzing Filipino personality, Enriquez (1992) classifies society into two: those who enact a mass-oriented outlook who speak Filipino and a regional language, and those who subscribe to an elitist worldview who speak English.  Thus it is not regionalism that divides Filipinos but their diverse culture. In another article, Enriquez agreed with another psychologist on the ambiguity of the referent of “Filipino”—is it the mainstream urbanized citizen or the “unsophisticated” provinciano? For Enriquez, both are Filipino and there are many Filipino psychologies contingent on the cultural and ethnic diversity of the Filipino people. He adds: “[R]eference to cultural distinctions within Filipino society does not imply a fragmented Philippine society. Rather, the distinctions in the culture of the people provide a challenge to psychological research and a rich base for a truly national culture” (1981, 195).  

But why deny fragmentation in a neocolonial formation that everybody knows is saturated by commodity fetishism and reification reproduced through the anomic bureaucratic institutions and the indoctrinating efficacy of the transnational corporate media? Symbolic and actual violence pervades the whole society. This drive to posit a unitary society based on a supposedly uniform physiognomy or national character that transcends class boundaries (class is figured in Enriquez’s discourse as the distance between the lifestyle of the masses and that of the elite) betokens a kind of unwarranted populist idealism that discourages critical inquiry. Another question interjects itself which SP has not yet addressed, as far as I know: What historical and environmental factors explain this division between the masses and the elite?

     Here I sketch a hermeneutics of suspicion for SP. What is so far lacking in SP, in my view, is the theory of a differentiated and dynamic totality of Filipino society without which the concrete variables of experience cannot be meaningfully assessed. However, as Fanon and others have argued, this scheme of inventing a totality called the “Filipino psyche”  defined by value orientation risks eliding many invidious differences—one of which is the sexist ideology inhabiting local folkways or mores (Estrada-Claudio 1995). It risks a nativist valorization of the mechanical solidarity found in feudal or tributary societies, thus obviating the need to anchor the analysis and critique of culture in the underlying mode of production and reproduction, together with the complex division of labor, that delineates the limits and possibilities of long-range social transformation (Godelier 1986). Since SP claims to commit itself to an emancipatory ideal—the affirmation of an autonomous Filipino national identity—it cannot evade the task of a historical and materialist critique of culture as a determinate field in which the conflict of opposing political forces, together with their symbolic and material representations, are played out. This is the “political unconscious” that SP may be invoking when it discovers the importance of pakiramdam as “feeling for another,” a request to feel or be sensitive to the circumambient stratified milieu.  This in turn leads to a rich and fertile repertoire of methods of empirical research that still needs further refinement and elaboration, among them, “pakapa-kapa” (groping and probing into a mass of random data), all of them generated by the central bifurcation of society into the Outsider (Ibang tao) and One-of-us (Hindi-Ibang-Tao) and its possible overcoming on the level of pakikipagpalagayang-loob, the level of mutual trust, understanding, and rapport.  Bridging that gap is the imperative, evoking the presence of foreign bodies and strangers’ voices in our midst (Lingis 1994). May we symbolize our dialogue here (communicative action among inquirers) as the passage from the domain of the Outsider to the liberating circle of One-of-us?


REFERENCES



Ashcroft, Bill et al.  1998.  Key Concepts in Post-Colonial Studies.  London and New York: Routledge.

Bensaid, Daniel.  2002.  Marx For Our Time.  London: Verso.

Bourdieu, Pierre.  1991.  Language and Symbolic Power.  Cambridge, MA: Harvard University Press.

---- and Loic J. D. Wacquant.  1992.  An Invitation to Reflexive Sociology.  Chicago: University of Chicago Press.

Constantino, Renato. 1975.  The Philippines: A Past Revisited.  Quezon City: Tala Publishing Services.

----.   1978.  Neocolonial Identity and Counter-Consciousness. White Plains, N.Y.: M.E. Sharpe Inc.

Cutshall, Alden.  1964.  The Philippines: Nation of Islands.  Princeton, NJ: D.Van Nostrand Co.

Dirlik, Arif.  1997.  The Postcolonial Aura.  Boulder, CO: Westview Press.

Doty, Roxanne Lynn. 1996.  Imperial Encounters.  Minneapolis, MN: University of Minnesota Press.

Enriquez, Virgilio.  (1977) 1989.  Filipino Psychology in the Third World.  Quezon City, Philippines: Philippine Psychology Research House.

---. 1981.  “Decolonizing the Filipino Psyche: Philippine Psychology in the Seventies.”  Philippine Social Sciences & Humanities Review xlv.1-4 (January-December 1981): 191-216.

---.  1989.  “Sikolohiyang Pilipino: Perspektibo at Direksyon.” In Sikolohiyang Pilipino: Teorya, Metodo, at Gamit, edited by Rogelia Pe-pua.  Quezon City: University of the Philippines Press.

---.  1992.  From Colonial to Liberation Psychology.  Quezon City, Philippines: University of the Philippines Press.

--- and Elizabeth Protacio-Marcelino.  1984/1989.  Neo-Colonial Politics and Language Struggle in the Philippines.  Quezon City, Philippines: Akademya ng Sikolohiyang Pilipino.

----, Sandra Herrera and Emir Tubayan.  1991.  Ang Sikolohiyang Malaya Sa Panahon ng Krisis.  Quezon City, Philippines: Akademya ng Sikolohiyang Pilipino.

Estrada-Claudio, Sylvia.  1995.  “Ang Sikolohiya ng Kababaihan.” In Mga Idea at Estilo, edited by Lilia Quindoza Santiago.  Quezon City: University of the Philippines Press.

Godelier, Maurice.  1986.  The Mental and the Material.  London: Verso.

Hall, Stuart.  1997.  “The Local and the Global: Globalization and Ethnicity.”  In Dangerous Liaisons, edited by Anne McClintock et al.  Minneapolis, MN: University of Minnesota Press.

Harris, Marvin.  1979.  Cultural Materialism: The Struggle for a Science of Culture. New York: Random House.

Harvey, David.  2000.  Spaces of Hope.  Berkeley, CA: University of California Press.

Hollnsteiner, Mary Racelis. 1979.  “The Filipino Family Confronts the Modern World.”  In Society, Culture and the Filipino, edited by Mary R. Hollnsteiner.  Quezon City, Philippines: The Institute of Philippine Culture.

Kintanar, Thelma and Associates.  1996.  Cultural Dictionary for Filipinos.  Quezon City, Philippines: University of the Philippines Press & Anvil Publishing Inc.

Lagmay, Alfredo V.  1977.  “Bahala na.”  In Ulat ng Ikalawang Pambansang Kumperensya sa Sikolohiyang Pilipino (Proceedings of the Second national Conference on Filipino Psychology), edited by L.F. Antonio et al.  Quezon City: Pambansang Samahan ng Sikolohiyang Pilipino.

Lingis, Alphonso.  1994.  Foreign Bodies.  New York: Routledge.

Lynch, Frank. 1969.  “Social Acceptance.”  In Four Readings on Philippine Values, edited by F. Lynch.  Quezon City: Ateneo de Manila University Press.

----.  1979.  “Big and Little People: Social Class in the Rural Philippines.” In Society, Culture and the Filipino, edited by Mary R. Hollnsteiner.  Quezon City, Philippines: The Institute of Philippine Culture.

Merleau-Ponty, Maurice.  1969.  The Essential Writings of Merleau-Ponty, edited by Alden Fisher.  New York: Harcourt, Brace and World.

Peirce, C. S.  1958.  Selected Writings, edited by Philip Wiener.  New York: Dover Publications.

Peplow, Evelyn.  1991.  The Philippines: Tropical Paradise.  Lincolnwood, IL: Passport Books.

Pe-pua, Rogelia, ed.  1989.  Sikolohiyang Pilipino: Teorya, Metodo at Gamit.  Quezon City: University of the Philippines Press.

----- and Elizabeth Protacio-Marcelino. 2000.  “Sikolohiyang Pilipino (Filipino Psychology): A legacy of Virgilio G. Enriquez,” Asian Journal of Social Psychology 3 (2000): 49-71.

Price Waterhouse.  1981.  Doing Business in the Philippines.  Manila, Philippines: Price Waterhouse Center for Transnational Taxation.

Robertson, Roland.  1994.  Globalization: Social Theory and Global Culture.  Thousand Oaks, CA: Sage Publications.

-----.  1995.  “Glocalization: Time-Space and Homogeneity-Heterogeneity.”  In Global Modernities, edited by Mike Featherstone et al.  London: Sage Publications.

Roces, Alfredo and Grace.  1985.  Culture Shock! Philippines.  Singapore:   Times Books International.

Rochberg-Halton, Eugene. 1986. Meaning and Modernity.  Chicago and London: University of Chicago Press.

Salazar, Zeus.  1989.  “Ilang Batayan Para sa Isangt Sikolohiyang Pilipino.”  In Sikolohiyang Pilipino: Teorya, Metodo at Gamit,edited by Rogelia Pe-pua. Quezon City, Philippines: University of the Philippines Press.

San Juan, E. 1994.  Allegories of Resistance.  Quezon City, Philippines: University of the Philippines Press.

---. 2000.  After Postcolonialism: Remapping Philippines-United States Confrontations.  Lanham, MD: Rowman and Littlefield.

________________________________________



TABLE I


Behavior Patterns and Value Structure: Surface, Core and Societal


Colonial/

Accomodative

Surface Value



Associated

Behavior Pattern


Confrontative

Surface Value

-----------------

Pivotal Inter-

Personal value


CORE VALUE


Linking Socio-personal value

    

   hiya               utang na loob           pakikisama

(propriety/     (gratitude/solidarity)  (companionship/esteem)

 dignity)

-------------------------------------------------------------------

     biro                lambing                   tampo

  (joke)            (sweetness)          (affective disappointment)

--------------------------------------------------------------------


  bahala na       sama/lakas ng loob      pakikibaka

  (determination)  (resentment/guts)      (resistance)

-----------------------------------------------------------------

             Pakiramdam (Pakikipagkapwa-tao)

              (shared inner perception)

-------------------------------------------------------------------

               KAPWA                             (Pagkatao)

             (shared identity)

--------------------------------------------------------------------


                   Kagandahang-loob (Pagkamakatao)

                        (shared humanity)

Associated Societal Values


Reductionist/

Functional

Interpretation


     karangalan          katarungan          kalayaan

     (dignity)               (justice)                (freedom)

----------------------------------------------------------------------

 “social acceptance” “social equity”  “social mobility”


Monday, December 05, 2022

USAPING. KULTURA

 

PAKIKIPAGSAPALARAN TUNGO SA PAGTUKLAS NG MAPAGPALAYANG MODERNIDAD SA PILIPINAS

ni E. SAN JUAN, Jr.



Bakit naging problema ang modernidad ng Pilipinas? Kasi 12 milyong OFWs ang kumalat sa buong mundo? Di tulad ng maunlad na bansa sa Europa, Hapon, atbp? Nangangahulugang di pa tayo umabot sa modernidad ng mga industriyalisadong bansang siyang modelong halimbawa ng modernidad? Kaya nga naging laboratoryo tayo ng mga dalubhasa sa programang modernization tatak U.S. noong dekada 1960 batay sa paradigm nina Talcott Parsons, W.W. Rostow, atbp.

Ayon sa teoryang modernisasyon, walang “structural differentiation” sa lipunan natin. Teknolohiya ang humuhubog sa halagahan (values), ang iskema ng paniniwala, saloobin, diwa ng karamihan. Ang tipong pampersonal ay naisillid sa de-kahong “smooth interpersonal relations” (SIR) ni Fr. Frank Lynch, habang ang karakter pambansa ay nakakategorya sa kuwadrong oryentasyong Amerikano. Sa pagsusuma ng mga eksperstong sina Frederick Wernstedt at Joseph Spencer sa kanilang teksbuk, The Philippine Island World (1967): ang Pilipinas “is a unique country, of the ancient Orient, but more wholly integrated into the world of the Occident than is any other Asian country? (1967, 135).

Pinuri nito ang pagpasok ng Ingles bilang “lingua franca,” na tahasang kumulong sa kultura sa ilalim ng Amerikanisasyon. Bagamat umunlad raw ang ekonomya base sa tradisyong Malay na sadyang Hispanicized at Americanized, inamin ng mga geographers na nagpatingkad ito ng “internal pressures in such problem zones as agrarian tenancy, capital control, political structure, and social custom” (1967, 297)— ibig sabihin, tumindi’t lumala ang pagtatagisan ng mga uri sa lipunan, ng grupong makapangyarihan at mariwasa laban sa maraming pulubing pinagsasamantalahan. Samakatuwid, litaw ang “structural differentiation” sa posisyon at ginaganap na papel ng mga pangkatin sa lipunan, pati ideolohiyang kinakasangpan nila.

Sinkretikang Akda

Pinaghalong balat at inalupan, o buto’t laman? Lumilitaw na ang sukatan ng modernidad ay hango sa Kanluran, sa hegemonya ng burgesyang namumuno sa industriyalisadong lipunan. Sa pagtagumpay ng uring kapitalista, nalusaw ang ordeng piyudal at Kristyanong ideolohiyang kaakibat nito. Ito ang base materyal ng modernidad, na naging imperyalistang sandatang “modernisasyon” noong panahon ng Cold War. Laganap ang krisis ng lumang daigdig, saklot ng pragmentasyon at introbersiyon sanhi sa dominasyon ng indibidwalistikong interes. Bukod sa sopistikadong teknolohiyang nasaksihan sa WW1, ang produksyong pangmasa (assembly line), namayani’t sumidhi sa larangang publiko o sosyedad sibil ang mga teorya ng relativity (Einstein), seksuwalid & “unconscious” (Freud), kritika nina Marx

page1image5013504

2

& Engels, sampu ng pagdiin ni Nietzsche sa drama ng kamalayang artista na lumilikha ng realidad tiwali sa matandang realismo noong epoka ni Reyna Victoria—sining ang siyang lumilikha ng buhay, ang realisasyon ng sarili—naging pinakaimportanteng katangian ito ng modernidad bilang pluralisasyon ng pangitain-sa-mundo, ng Wletanschauung.

Nailunsad na ito ng mga Propagandista—Rizal, del Pilar, Jaena—hanggang kina Mabini, Isabelo de los Reyes, Lope K. Santos, atbp.—ang pangangailangang mabuwag ang monolitikong orden ng kolonyalismong Espanyol. Isinakatawan ito sa Katipunan at rebolusyong armado laban sa Estados Unidos hanggang binitay si Hen. Macario Sakay (1906) at rebelyon ng Moro noong 1913. Ngunit napatda, naputol ang kilusang yumari ng katutubong modernidad. Humalili ang Amerikanisasyong ng kolonya. Nugnit hindi ito pagkakataong historikal na tunay na magbabago ng relasyon ng mga tao at personalidad. Ito’y tugon sa problema kung paano pangangasiwaan ang isang kolonyang puno ng taong-may-kulay, hindi puti o Europeo, sa gayon mababang uri, hindi sibilisado, kailangang pasunurin at sanayin.

Paano pamamahalaan at kokontrolin ang katutubong populasyon? Sa halip na todong paghahari ng liberal o utilitaryang gawi, saloobin at halaga, nalimitado ito sa edukadong minorya na dinisiplina upang magsilbi sa burokrasya at institusyon ng adminitratibong kolonyal. Sinanay ang ilang pensionado, guro, abogado’t teknikal na katulong upang patakbuhin ang aparato ng gobyerno, militar, pulisya, korte, bangko, komunikasyon, transportasyon, atbp. Pinatili ang sistemang piyudal, ang pribadong pag-aari ng asyenda’t plantasyon ng asukal, niyog, abaka, at iba pang produktong pang-eksport. Kaya nang ipatupad ang Jones Law noong 1916, nahirang sa lehislatura ang mga miyembro ng mga dinastiyang siyang ugat ng kasalukuyang naghaharing oligarkiya.

Sa nabuong balangkas ng sosyedad buhat 1898 hanggang 1935 Komonwelt at pagsuko ng Bataan at Corregidor noong 1942, anong klase ng modernidad ang matatagpuan? Banggitin dito ang estilong modernista sa kultura: punksyonalismo sa arkitektura, musikang atonal, manerismo o abstraksyon sa sining biswal, stream of consciousness sa nobela, vers libre, sopistikadong paggamit ng teknikal na metodo, introbersiyon o matinding pagdududa’t pagtatanong sa sarili salungat sa romantisismong barokong masisilip sa El Filibusterismo o sa Spoliarium ni Juan Luna, na bunga ng ideya’t sentimyentong nasagap nila sa Europa noong panahon ng mga anarkista’t simbolistang makata.

Sa pangkalahatan, hindi tayo dumaan sa landas ng mga bansang Europa. O maski sa bansang Hapon ng isinabalikat nito ang modernisasyon simula 1873. Bakit wala itong masilakbong suhetibismo sa atin? Bakit mahinang pitlag ng reflexibidad lamang ang masasalat sa mga unang pagsubok nina Jose Garcia Villa at Galo Ocampo? Bakit iba o nagsasarili ang kilatis ng “modernidad” na bumulas sa panahong nagsusumikap makalaya ang sambayanan sa pamatok ng kolonyalismong Amerikano at mga kakutsabang subalterno nito? Retorikal na tanong ito; simpleng sagot ay iba ang daloy ng kolonisadong lipunan batay sa paghahati’t tunggalian ng mga ibat ibang uri, sektor, pangkat at sa magkahalo’t di-singkronisadong moda ng produksyon at reproduksiyon. Hihimayin natin ang masalimuot na habi ng kulturang ito.

3

Paghimay sa Buhol ng Panahon/Lugar

Sinumang mangagahas mag-ulat tungkol sa sitwasyon ng mabilis na pagbabago sa ating lipunan ay sadyang nakikipagsapalaran. Nakatindig siya sa gitna ng agos ng mga pangyayaring dumarating habang nagsisikap ilarawan ang kanyang nakaraan. Produkto ng panahon at lunan, ang kamalayan niya’y nakasalalay sa sapin-saping dagsa ng mga aksyon, diskurso, tunggalian ng iba’t ibang lakas. Kaya anumang bunga ng pagmamasid, pagkukuro’t paghuhusga, ay pang-sumandali’t bukas sa pag-iiba’t pagbabago. Sa gayon, ang kaisipan hinggil sa modernidad ng ating bansa ay nakasalang sa masalimuot na naratibo ng ating kasaysayan bilang bansang namumukod sa ibang bansa, taglay ang sariling katangiang katutubo’t sariling tadhana.

Ngunit mayroon na ba tayong napagkasunduang naratibo ng ating pagsasarili? Mayroon ba tayong sariling pagtaya’t gahum tungkol sa uri ng ating kolektibong karanasan ngayon, noong nakalipas na mga siglo, at pangitain ng kinabukasan? Hiram lang ba sa Kanluran—sa Espanya at Estados Unidos—ang ating pananaw o sensibilidad tungkol sa ating pagkatao bilang bayang may natatanging nakalipas at natatanging paroroonan? Sa tingin ko, ang kulturang modernidad ng Pilipinas ay hindi isang paralisadong ideya kundi isang proseso, isang nililikhang gawain na nakaangkla sa nakalipas na karanasan na siyang ugat at binhi ng niyayaring istruktura ng bagong mapagpalayang kaayusan. Hindi utopya kundi relasyong panlipunang kung saan ang kaganapan ng isang indibidwal ay nakasalig sa kasaganaan at kalayaan ng lahat.

Mahihinuha na ang tema ng modernidad ay sadyang istorikal at may oryentasyong pangmadla. Salungat sa indibidwalistikong saloobing umuugit sa ordeng liberal/neoliberal ng kapitalismong global, ang modernidad ng isang bayang nagsisikap makahulagpos sa minanang kolonisadong mentalidad at praktika ay katambal ng proyektong liberasyong pambansa, ng nasyonalista’t demokratikong pag- aalsa laban sa kolonyalismo’t imperyalismong negasyon ng ating sariling pagkatao’t dignidad.

Maisasaloob na dalawang pagsipat sa panahon ang naisusog ng mga bayani. Isa, sa “Kung Anong Dapat Mabatid” ni Andres Bonifacio. Ipinagunit niya na sa kagandahang-loob ng mga katutubo, pinakain at kinalinga ang mga kongkistador hanggang umabuso’t sinamsam ang ating kayamanan, at hindi na nakuhang magpasalamat at suklian ang pagkamapagbigay ng ating mga ninuno. Samakatwid, himagsikan ang makapagdudulot ng katuturan sa agwat ng panahong nakalipas at ngayon. Kilos at gawa ng mga anak-ng-bayan ang makahihilom sa kakulangan ng naratibo, ang mga puwang o siwang na hindi pagkilala ng pakikitungo natin sa dayuhan. Sa panig ni Rizal, sa kanyang anotasyon sa historya ni Morga at dalawang akda tungkol sa indolensiya ng mga Pilipino at paghula sa lagay ng bayan makaraan ang isang siglo, hinagap ni Rizal na sa balikatang pagsisikap maibabalik ang mala- utopikong lipunan bago dumating ang Espanya (Agoncillo 1974). Samakatwid, sa kolektibong proyekto madudulutan ng kahulugan ang kawing ng mga pangyayari, at maibabalik ang pagtutugma ng sarili at mundo.

Kapwa nakatuon sina Bonifacio at Rizal sa karanasan ngayon, sa buhay ngayon, hindi noong nakaraan. Kapwa natuto sa mga turo ng pilosopiya ng Kaliwanagan (Enlightenment) at rebolusyong Pranses, ang importante ay kamalayang humaharap sa

page3image5120544

4

kasaysayan, ang pakikisangkot ng karakter sa nangyayari, at pagsusuri kung lihis o lapat ang dalumat sa kalikasan ng mga nagaganap. Ang retorika ng modernidad nila ay dinamikong pagtitimbang sa halaga ng kostumbre’t tradisyon ngunit hindi konserbatibong kumakapit doon bilang transendental na katotohanang dapat laging sundin. Bagkus lumilingon doon upang mahugot ang binhi ng kinabukasan, pinipiga’t ginagamit ang salik noon upang buuin ang makabagong yugto ng kasaysayan. Sumisira upang lumikha—ito ang buod ng rebolusyong ipinanukala. Nakalubog sa kamalayang indibidwal ngunit hindi narisistikong obsesyon ang dumurog sa lahat, tulad ng mga nihilistang ideolohiya na binabalewala ang materyales na nakapaligid upang isuob iyon sa absolutong mithi. Taglay ng modernistang kritika ng ating rebolusyon ang maingat na pagkilatis sa tradisyon upang mapili ang mabuti sa salubungan ng mga kontradiksiyon at maiangat ang katayuan ng lahat sa mas masagana at mabisang antas ng kabuhayan.

Matris ng Mga Kontradiksyon

Pangunahing suliranin ang hinarap ng intelihensiyang katutubo ng masugpo ang armi ng Republika sa pagsuko ni Hen. Aguinaldo. Paano maipagpapatuloy ang rebolusyonaryong adhikain nina Rizal, Bonifacio, Mabini at Sakay sa panahon ng okupasyon/pasipikasyon? Paano maimumulat at maimomobilisa ang sambayanan upang maigupo ang dayuhang sumakop at itindig ang isang nagsasariling gobyerno, demokratikong ekonomya at humanistikong kultura? Paano malilikha ang hegemonya ng isang diwa’t kamalayang mapagpalaya sa gitna ng piyudal at kumprador- indibidwalistikong pundasyon?

Tatlong lapit sa pagtugon sa palaisipang ang mailalahad dito, sa panimula: Una, ang alegorikong pagtatanghal sa sitwasyon ng bayan. Pangalawa, ang realistiko’t didaktikong paraan, sampu ng paggamit sa kulturang pabigkas, o pistang pangkultura ng balagtasan. Pangatlo, ang diskursong pedagohikal-agitprop ng United Front ng Philippine Writers League, at sosyalistang pagsubok ni Amado V. Hernandez. Kalakip dito ang paglulunsad na malalimang diskurso hinggil sa layon ng sining, ang etiko- politikong prinsipyo ng mapagpalayang estetika, na sinimulan ni Salvador P. Lopez sa kanyang librong Literature and Society at ipinagyaman ni Carlos Bulosan sa kanyang mga sanaysay at katha. Sa lohikang mahihinuha sa ibat ibang paraan ng paglutas sa krisis ng bansa, mailalarawan natin ang buod ng singular na mapagpalayang modernidad na may tatak Filipino.

Paano maimumulat at maimomobilisa ang bayan sa gitna na pagsuko ng Republikang pinamunuan ni Hen. Aguinaldo? Paano makayayari ng panibagong egemony o gahum, ibig sabihin, ang lideratong moral at intelektuwal ng masang produktibo (manggagawa’t magsasaka) sa isang nagkakaisang hanay?

Ipinatapon sa Guam ang mga ilustradong irreconcilables na sina Mabini,Artemio Ricarte, Pablo Ocampo, atbp, Dahil sa mabagsik na Anti-Sedition Law ng Nob. 4, 1901, at Brigandage Act ng Nob. 12, 1902, na ipinataw laban sa mga gerilya ni Hen. Macario Sakay na pinaratangang “tulisan,” samakawid walang makatwirang rason upang tumutol sa soberanyang Amerikano (Agoncillo & Guerrero 1970, 284-95). Sa istriktong sensura, napilitang ipasok sa alegoryang paraan ang publikong protesta ng mga mandudulang sina Juan Abad, Aurelio Tolentino, Juan Matapang Cruz, atbp. Nabilanggo’t pinagmulta sina Abad at Tolentino, gayundin ang may-ari’t editor ng El Renacimiento. Pinakatanyag ang dulang Kahapon, Ngayon at Bukas. Malinaw ang

5

impluwensiya ng sensibilidad pangkasaysayan ni Rizal sa sarsuwelang ito, na nilapatan ng mga eksenang may pagbabalat-kayo’t panaginip na hiram sa aparatong teknikal ng sainete, opera, bodabil, moro-moro, atbp. Tulad ng paglilihim ng tunay na identidad ni Simoun sa El Filibusterismo’t hiwagang pagbababalik ng kaluluwa ng mga biktimang pinaslang ng kolonyalismo, ginamit ni Tolentino di-tuwirang pagbabangon ng sambayanan, sa pamumuno ni Taga-ilog upang maligtas ang Ynang Bayan sa huli. Natulak si Malaynatin, ang kasalukuyan, na sumang-ayon sa hiling ng madlang kaluluwang bumangon sa kanyang panaginip, pati na Haring Kamatayan, upang tigilan ang paglalaban ng madla upang mapalaya ang Ynang Bayan sa mananakop (Medina 1972, 211-16). Sa alegoriya, ang tunay na problemang inasinta ay ang tunggalian ng mga nasyonalistang puwersa laban sa mga ilustradong umayon sa kapangyarihan ng Estados Unidos: sina Pardo de Tavera, Pedro Paterno, Felipe Buencamino, Benito Legarda, at iba pang dating kasapi sa Republikang Malolos. Walang kolektibong pagpapasiya kung hati ang intelihensiya at ipinag-aaway-away ng Amerika ang mga katutubo. Lubhang masahol na kasalanan ang pagtataksil, ang pagkatraydor, na tila masisinag sa ginawang linlang ni Dr. Dominador Gomez sa kampon ni Sakay, kahalintulad nina Paterno’t Buencamino.

Sa sarsuwelang Bagong Kristo matagumpay na naisusog ni Tolentino ang proletaryong prinsipyo ng pag-aklas sa kapitalistang mananakop, bagamat alegoriyang hango sa pasyon, senakulo’t pagbasa ng nakalipas na siglo. Masalimuot ang pahiwatig ng alegoriya, kung isasaisip ang paunawa ni Walter Benjamin na siyang metodo ng paglalahad sa isang mundong tinggagalan ng kahulugan, inalisan ng espirit at wagas na kanbuhayang makatao (Jameson 1971, 70-71). Sapilitang sekularisasyon ang mahihinuha sa pag-iral ng alegoriyang estilo. Kung sa bagay, ang modang ito kaakibat ng didaktiko’y mapanturong moda’y laganap na sa gawaing ebanghelyo ng mga misyonaryong Dominikano, Francisco, Hesuwita, atbp. Laganap ang pangangaral sa sermon at edukasyong umiiral mula pa dumating sina Fr. Urdaneta kasama nina Legaspi’t Martin de Goiti. Gayunpaman, mamamalas sa Bagong Kristo na dumudulog na ang awtor sa pag-alsa’t paglago ng proletaryong uri.

Ang “drama socialista” ni Tolentino noong 1907 ay maituturing na bugtong- anak ng Banaag at Sikat ni Lope K. Santos. Pakinggan ang tila talumpating politikal ni Jesus Gatbiaya sa wakas ng dula:

Mabuhay ang mga obrero sa sanglibutan!....

Ang araw na ito, unang araw ng Mayo, ay araw na pinipintakasi ng lahat ng obrero sa sanglibutan. Sa mga sandaling ito hindi tayo lamang ang nagsasaya. Akalain ninyong nagsasaya ngayon ang lahat ng mahirap sa balat ng lupa. At ano ang ipinagsasaya? Walang iba kundi ang pagkakaisang-loob, at pagkakaisang-layon ng lahat ng obrero sa sangsinukuban....Huwag tayong magpahuli, tayo’y umanib at sumabay sa kanila upang tayo’y lumusog at maging katawan din ng nasabing sangkataohang hari.....

Katotohanan, katotohanang sinasabi ko sa inyo, na ang alin mang bayan, kapag nagkadalawang balak, na ang isa’y pawang mga poon, at ang isa nama’y pawang mga alila, ang bayang iyan ay maasahang patay na, bangkay na mistula at wala nang ibang mahihintay kung di na lamang ang mapanglaw na araw ng libing. (1975, 218).

Binalangkas ng Kathambuhay

6

Sanhi sa pagsikil sa teatro at iba pang palabas, nawalan ng awdiyens at tagapanood ang propagit na dula. Maselan ang mga pagpupulong sa sperong pampubliko hanggang tuluyang pagkadakip at pagbitay kina Hen. Sakay at kapanalig. Ang 1907 batas sa pagbabawal ng pagladlad ng bandilang Katipuna ay hindi binawi hanggang 1919. Sa buong unang dekada hanggang pagtatag ng Asamblea noong Oktubre 16, 1907, ang mga lathalain ang humalili sa tulang pambigkas at dulang itinatanghal bilang instrumento ng kamalayang mapagpalaya. Bagamat may paghihigpit, kumalat ang mga peryodiko’t magasin na kinagiliwan—pagsambulat ng pagnanasang maibulalas ang tinitimping damdamin, sentimyento’t pagnanasang makapagsalita’t makipagbalitaa’t makipagtalastasan sa kapwa tungkol sa matinding pagdurusa’t paghangad ng ginahawa’t ligayang ipinagkait ng mga Kastila sa mahigit tatlong dantaong pananakop at pagpapahirap sa buong sambayanan.

Maipagninilay na ang pamumulaklak ng nobela mula sa halimbawa ng Noli Fili ay utang sa ilang hakbang ng kaunlaran. Bukod sa pagrami ng palimbagan at libreria ng mg librong inangkat mula sa Europa at ibang bansa, nawala na ang sensura ng gobyernong teokratiko. Nahikayat din ang mga manunulat, sa tangkilik ng Republika, na ibuhos ang kanilang imahinasyon at dalumat sa pagsusuri’y paglalarawan ng mabilis na mga pangyayari sa kapaligiran na tiwalag sa romantikong daigdig ng corrido, pasyon, duplo. Lumabas ang mga unang nobela Tagalog nina Gabriel Beato Francisco, Lope K. Santos, at Valeriano Hernandez Pena sa lingguhang Ang Kapatid ng Bayan noong 1899-1901, at iba pang lathalain. Sabay ring bumulas ang mga nobela sa ibang wika (Pampango, Ilokano, Cebuano, Hiligaynon). Nakatulong na mahigit ang libreng edukasyong pampubliko na lumago mula 177,000 estudyante noong 1897 hanggang 530,000 noong 1913; nagdoble ang mga taong marunong bumasa sa pagitan ng taong 1903 hanggang 1918.

Nagsilbing laboratoryong eksperimental sa pagbuo ng makabansang gahum ang nobelang Banaag at Sikat (1904) ni Lope K. Santos at Pinaglahuan (1907) ni Faustino Aguilar. Makulay ang buhay at gawa ni Santos: naging unang pangulo ng Union del Trabajo de Filipinas UTF) at patnugot ng peryodikong Muling Pagsilang na naglathala ng maraming akda tungkol sa unyonismo mula sa Europa. Bagamat napaghinalaang nasulsulan siya American Federation of Labor, si Santos ay sinuporta nina Isabelo de los Reyes at Dominador Gomez. Kasapi si Santos sa rebolusyonaryong tropa sa Laguna at Batangas—hindi ilustradong nagbabad sa Espanya—at nangasiwa (katulong ang beteranong Hermenegildo Cruz) ng isang “Paaralan ng Sosyalism” (itinuro roon ang mga aralin nina Marx, Zola, Reclus, Gorki, pati na si Karl Kautsky) noong unang dekada.

Itinampok ni Santos sa nobela ang mga ideyang inani sa mga nabanggit na awtor sa pakikipagtalastasan nina Delfin, peryodistang makasosyalista, at Felipe, isang anarkista. Kapwa nakasilid at nakasadlak ang dalawa sa masalimuot na usaping palasintahan, na siyang pain o panghalina sa madlang mambabasang nahirati sa mga romantikong pakikipagsapalarang hilig. Sila ang mga “bayani ng katubusan,” ng pagbabagong-buhay. Ngunit hindi ito tahasang nailarawan sapagkat ang tiyakang hinimay at sinuri ay ang patriyarkong ugali at pamantayan ng pamilya at ang kostumbre sa pagmamana ng ari-arian, sa panig ng mayamang Meni at amang Don Ramon. Tumpak ang puna ni Jim Richardson na kahawig ng isip ni De Los Reyes, ang sosyalismo ay walang iba kundi ang prinsipyong ligal ng pagkakapantay-pantay, sa pangitain ng liberalismong moralidad ng Kaliwanagan (2011, 22). Kaya sa palagay ni Delfin, ang Konstitusyon ng Estados Unidos ay umaapaw sa mga sosyalistang mithiin,”

7

at ang gobyernong Amerikano ay tuwirang nakasalig sa mga prinsipyong sosyalista” na higit pa sa bansang nagpapanggap na sosyalista. Ito ang isang dahilan na halos walang matipunong kritika sa manaakop ang nobela.

Diyalektika ng Indibiduwal at Madla

Napatunayang mabisa ang Banaag at Sikat sa pagkalat ng mga kaisipang anti-kapitalista—3,000 kopya ang nabili sa ilang linggo lamang pagkalabas ng nobela. Marahil, mas makahulugan ang pagmuniin na ang sirkulo ng mga peryodista, manunulat, impresores, at unyonista’y kabilang sina Crisanto Evangelista, Domingo Ponce at Cirilo Bognot, mga tagapagtatag ng Partido Komunista ng Pilipinas noong sumunod na dalawang dekada (Saulo 1990, 6-9). Bago pa man dumating sina Tan Malaka at James Allen (Sol Auerbach), malusog at mayaman na ang kaalamang mapagpalaya ng uring mangagawa’t artisano sa kalunsuran ng Pilipinas sa yugtong ito ng kasayayan.

Ang makatuturang naitanghal ni Santos sa nobela yaong wala roon o naipahiwatig lamang: ang pagkakalapat ng teorya at praktika. Ano ang nararapat pag- ukulan ng matamang pagkukuro sa mabuting pagkakatugma ng kamalayan at kapaligiran, ng simulain at pagkilos? Sa kabanatang “Dilim at Kaliwanagan,” nasaling ang pagkakaiba ng rebolusyong sosyal sa rebolusyong pampulitika sa diskusyon ng magkaibigan. Sambit ni Felipe, “panahon na ngayon ng ating Rebolusyong sosyal, sapagkat sa akala ko’y puno na sa pagtitiis ang ating ma maralita.” Sagot ni Delfin: ‘Hindi pa marahil , sapagkat hindi pa nagsisikilos nang kusa; hindi pa sumsigaw sa kanila ring bibig. Nangangailan pa ng mga taong hirang, ng mga bayaning tagaakay, tagasulsol at uliranin.” Samakatwid, wala pang integral na dalumat upang palayain ang sarili.

Maingat si Delfin sa pagtaya sa antas ng mobilisasyon ng masa; tinitimbang niya kung may saloobin o pagnanais na magbago ng buhay ang masa kaagapay ng kanilang dinaramdam. Kailangan pa ang edukasyon, disiplina, kabatiran sa transpormasyon ng pamumuhay. Sa panig ni Felipe, kailangang buwagin ang anumang poder o “kapangyarihang makagagambala sa pagkaganap ng tunay at katutubong kalayaan ng tao,” alalaong baga’y ibalik ang likas na pakikipamuhay ng walang estado o institusyong mamumuno o mangangasiwa. Alisin man ang pribagong pag-aari, nariyan pa rin ang kapangyarihan “ng iba sa iba/“ Sa anarkistang pag-iisip ni Felipe, “Ang sarili lamang ang dapat makapangyari sa sarili....” Sumasang-ayon si Delfin sa ultimong adhika ni Felipe, ngunit hindi pa napapanahon, sa tingin niya, at isinaad ang isang tanawing kasintunog ng ebolusyonaryong iskema ni Auguste Comte o ng mga alagad nina Herbert Spencer at mga ebolusyonaryong repormista :

...hindi pa araw ito ng ganap na Rebolusyon. Ang buhay ng mga lahi, ang lakad ng mga bayan, ay nagdaraan sa tatlong baitang ng panahon: una, ang panahong lahat ay iniaasa at iniuukol ng tao sa Maylikha.” Pangalawa, ang epoka ng mga bayani, at pangatlo, ang lahat ay galing sa lahat at mauuwi sa lahat—epoka ng komunismo. Payo ni Delfin: “Iangkap mo sa ating lahi at bayan ang tatlong baitan na iyan, at makikita mong iisa pa ang ating nalalampasan. Kasalukuyan pa tayong nagtutungtong sa pangalawa ng iisang paa, habang di pa naaangat ang isa sa una (1960, 538-39).

8

Ang naturol na baitang-baitang na pagsulong ay halaw sa linyadong pagsukat ng kasaysayan ng kahayupan nagmula sa mga imbestigasyon ni Charles Darwin. Subalit hindi angkop ito sa kasaysayan ng lipunan na batay sa kontradiksyon ng mga uri buhay maihiwalay ang nagmamay-ari ng mga gamit sa prodyksyon at ang mga walang-pag-aaring mangagawa. Kailangan ang isang diyalektikag paraan ng pagsusuri upang maiitindihan ang problema ng modernidad sa atin. Sa puntong ito, ang ambag ng nobelang Pinaglahuan ni Aguilar ay natatangi.

Maidadagdag na parikalang interpretasyon ang mahuhugot kung isasaisip na ang anarkista’t sindikalistang ideolohiyang pinag-uusapan ng dalawang magkaibigan ay kapwa lihis o salungat sa alitan ng magulang at anak, at lumulutang sa itaas o ibaba ng kalakarang palasintahan. Balighong pagbubuhol ng dalawang hibla ng naratibo kundi babasahin na sinadyang pag- aayos ito. Ibig ipahatid na malaki ang agwat ng mga kaisipan nina Delfin at Felipe sa kapaligiran, sa daloy ng kalakaran

Kasukdulan, Tapos Kakalasan?

Kakaiba ang lapit ni Aguilar sa suliraning kontra-egemonya. Bagamat tinalakay pa rin sa banghay ng nobela ang hidwaan ng magulang at anak, tumambad ang tandisang tema ng makabagong nobela ni tinurol ni Lukacs: ang problema ng indibiduwal sa mundong walang tiyak na kahulugan o halagang pumapatnubay sa lahat, walang bathala o diyos o anumang batayan nagdudulot katwiran o katuturan sa lahat. Kung sa alegoriya ng mga sarsuwelang rebelde nagkawatak-watak ang mga nadaramang bagay at kahulugan nito, sa nobela naligaw ang tao sa isang mundong kakatwa’t banyaga, hindi mahulo kung saan nanggaling at saan patutungo.

Sinikap ng nobelistang makatugon sa krisis ng lipunang naitulak sa makabagong panahon. Ang problema ng bayaning nangungulila’t giniyagis ng pagkabahala’t pag-aalanganin, ay masisilip sa katayuan ng protagonistang mayamang si Rojalde. Litaw na kinasangkapan din ang pag-iibigan nina Danding, ang mayamang kasintahan, at Luis Gat-buhay, ang pulubing organisador ng unyon sa isang kalakal na pag-aari ng isang Amerikano, at inilarawang maigi ang maalab na sintahan ng dalawa, binigyan ni Aguilar ng malaking puwang ang realistiko’t sikolohikong analisis sa malikot at mapusok na damdamin ng kumprador-usurerong Rojalde na, bagamat matagumpay sa pagsuyo sa mga magulang ni Danding, ay bigo naman sa pagtamo ng kaganapan: ang anak ni Danding ay anak nila ni Luis, ang nabilanggo’t namatay na katipan.

Masinop ang pagtatagni-tagni ng mga pangyayari, dramatiko’t kapana- panabik ang pagsunud-sunod ng mga tagpo sa dalawang banghay ng pag- iibigan nina Danding at Luis, kaalinsabay ng maniobra ng tusong Rojalde upang masagkaan ni Rojalde ang kanilang pag-iisang-dibdib. Kasakiman at patriyarkong kalupitan ang sumugpo sa marangal at busilak na pagmamahalan ng dalawang biktima ng sistemang sumusuob sa salapi’t makahayup na pagmamalabis. Mala-Kristo ang pagkasawi ni Luis, himatong na sakripisyo lamang ang mga bayani ng kaligtasan ng uring inaalipin ng dayuhang kapitalista. Sa malas, wala pang kolektibong kapasiyahan at lakas ang mga bisig na yumayari ng produktong nagpapayaman sa kapitalista-kolonisador, bagamat

9

inaangkin pa rin nila ang katapangan, katatagan, at makataong paninindigan na siyang tutubos sa dinuhaging lipunan sa kinabukasan.

Senyal na dalisay na pagnanais ng kalayaan ang anak ni Danding at Luis, sagisag ng minimithing pagbabago. Nang manalo ang Partido Nacionalista (PN) nina Quezon at Osmena, sa bisa ng islogang “kagyat, ganap at buong kasarinlan,” patunay na matindi’t malaganap pa rin, mula 1907 hanggang 1922. Isang paraan ito upang malinlang ang sambayanan. Ang Asambleyang Pilipino na pinamunuan ng mga NP politiko, ang bagong prinsipalya na nagsilbing instrumento sa madaling pangongolekta ng buwis upang mapondohan ang administrasyon kolonyal. Patuloy na namayani ang uring panginoong maylupa. malaking burgesiyang komprador, at burokrata-kapitalistang pangkat nina Quezon, Osmena at Roxas hanggang sumabog ang Pangalawang Digmaang Pandaigdig.

Namulaklak ang nobela sa kabila ng mga batas kontra-Sedisyon at Bandolerismo, at kasong nagparusa sa pabliser at editor ng El Renacimiento noong 1908. Naging komersiyalisado ang sarsuwela’t humina na rin ang pamimili ng nobela. Ang Filipinisasyong inilunsad ni Taft ay humantong sa pagdami ng mga Filipino sa burokrasya (laluna sa administrasyon ni Francis Burton Harrison, 1913-21).Nang ipasa ang Jones Law ng 1916, nagkaroon ng limitadong awtonomiya—palsipikado, sa tingin ng iba, sapagkat sa bisa ng “malayang kalakalang” ipinataw ng Payne-Aldrich Act noong 1909, sinagip ang bulok na sistemang agrikulturang piyudal na pumigil sa anumang industriyalisasyon, ugat ng katayuang dependienteng lipunan hanggang ngayon.

Sintomas marahil ng mga ilusyon hinggil sa pagkahuwaran ng U.S. bilang demokrasya ang “Ang Beterano” ni Lazaro Francisco. Paniwala ang ilang awtor sa ideyang kung makikilala lamang ang katapangan at kadakilaan ng Pilipinong marunong magsakripisyo para sa uliraning halimbawa ng Estados Unidos, bibigyan ng kasarinlan ang Pilipinas. Tandisang indibiduwalismo ito: ang usaping panlipunan ay malulutas sa panloob na moralidad ng bawat indibiduwal, laluna kung matalino’t taglay ang dugong maharlika sa panig ng Amerikanang si Bertha Carvel, at pagkamasunurin sa Punong Puti ni Arcadio Pulintan. Tugon ng binibini: “Ibibigay ko ang buo kung buhay sa ikapagiging dapat ko sa mga dakila ninyong pagtuturing” (1998, 156).

Bago naitatag ang Komonwelt noong 1935, madugong pakikibaka ang yumanig sa buong bansa. Nagpakita ang mga manggagawa sa Maynila at mga magsasaka sa Gitnang Luzon, Timog Luzon, Bisaya at Mindanaw ng espontanyong karahasan, kaalinsabay ng rebelyon ng mga Colorum sa Mindanao at sa Pangasinan noong 1923-24, 1931; sa mga pabrika ng asukal sa Negros Oriental, Negros Occidental, at Iloilo. Noong May 2-3, pumutok ang insureksyon ng mga Sakdalista sa Laguna, Rizal, Kabite, Tayabas at Bulacan, na kasangkot ang maraming pesante, magsasaka’t trabahador. Dito lumantad ang isang tipo ng pagkakawing ng sining at pulitika sa katauhan ni Benigno Ramos, tagapundar ng Partido Sakdalista.

Pananagutan ng Sining

10

Kung babalik-tanawin, ang arte poetikang sinusunod ng henerasyon nina Lope K. Santos, Inigo Ed. Regalado at mga kapanahon. ay hango sa tradisyong inilatag ng mga Griyego’t Romonang pantas. Ayon kay Julian Cruz Balmaseda, “Ang tula ay isang kaisipang naglalarawan ng kagandahan, ng kariktan, ng kadakilaan,” na kailangang magtipon-tipon sa isang kaisipan (2013, 58). Abstraksyong walang laman ito kung hindi isasakonteksto sa isang tiyak na panahon/lugar. Sa pagtalakay sa paksa ng anong uri ng modernidad mayroon tayo, naimungkahi ko na ito’y isang dulo ng kontradiksiyon, kasanib sa naratibo ng imperyalismo/monopolyo kapitalismo. Walang modernidad o kamalayan-sa- sarili ang kolonisadong lipunan kundi yaong hiram o dulot ng Kanlurang sibilisasyon. Samaktuwid, ang mapagpalayang kilusang lilikha sa modernidad ng mga taong sinakop ay magtataglay ng dalawang katangiang bubuo sa pangkasalukuyang kultura: realistiko’t popular.

Madaling matarok ang dimensiyong pagka-popular: naiintindihan ng masa, ginagamit ang anyo ng kanilang komunikasyon, ipinahahayag ang buod ng kanilang paninindigan. Sa dimensiyong reaistiko, madaling mawatasan ang aspeto ng pagka-realistiko: kongkreto sa kalawakan ng detalyeng nailarawan, ibinubunyag ang sanhi ng mga pangyayari, ipinapakita ang dominanteng pagtingin na angkin ng mga naghahari. Nasipat natin itong naibadya ng mga nobelang natukoy sa una. Ang mga kaibuturang katangian ng radikal na sining ay hindi pa ganap na naisisiwalat sa nobela nina Santos o Aguilar, at utopikong pahiwatig pa lamang sa mga alegorikong dulang nabanggit. Ano ang mga elementong kailangan pang linangin ay: pagsusuri sa punto-de-bista ng uring taglay ang pinakamasaklaw na kalutasan sa mga masidhing suliraning humahamon sa bayan, ipagdiinan ang dinamikong pagsulong ng lipunan, pagpupunyaging igiit ang pinakaprogresibong paninindigan upang makamit nito ang pamunuan, iangkop ang tradisyon sa kasalukuyan na maiintindihan ng lahat, paglipat ng mga naisakatuparang kagalingan sa mga pangkat na nakikibakang makagabay sa buong bansa—sa madaling salita, ilipat ang liderato ng lipunan sa uring proletaryo/manggagawang siyang susi sa kaunlaran at tunay na kasarinlan. Paano naisagawa ito nina Jose Corazon de Jesus, tawag nating “Batute” rito (1896-1932), at Benigno Ramos (1892-1945)?

Puso’t Kaluluwa Nagsandata

Pinakatanyag sa timpalak-balagtasan (circa 1924) noon, si Batute ay
abogado’t peryodista na kadalasa’y lumahok sa mainit na usaping pampulitika
sa tuwiran o paambil. Nakalubog din siya sa kapitalistang milyu ng kalunsuran.
Sa panahon ng mass produksyon ng anumang maipagbibiling bagay, gumaya rin si Batute sa pagsasalisi ng talata, parirala, hulagway, na may magkamukhang tabas. Naging pabrika ng palasak na berso ang mga upisina ng 
Taliba (dalawang makina sa pagtabas ng taludturan ang umaandar doon: "Buhay Maynila" at "Mga Lagot na Bagting ng Kudyapi), Liwayway, Ang Mithi, Bagong Lipang Kalabaw, at Sampagita. Naging negosyante ang makata, salamat sa modernong teknolohiya ng imprenta at distribusyon ng peryodiko't lingguhan, polyeto't libro. Naging pansumandaling libangan ang pagbabasa ng tula, o pakikinig sa balagtasan na nagdulot-aliw sa madlang dumadalo sa mga pista.

Mapanganib ang lagay ng manunulat na medyo nakaangat sa mga karaniwang obrero sa imprenta ngunit madaling maalis sa trabaho. Minsan, sinuportahan si Batute

11

ng pabliser sa isang sakdal ng Amerikanong guro; sa pangalawang kaso, tinanggal na siya nang hindi siya tumigil sa pagsulsol sa mga estudyante sa Manila North High School sa pagtutol sa panlalait ng mga Amerikano (San Juan 2015, 178). Bago pa rito, naisakdal at pinagmulta si Batute dahil sa pagtuligsa niya kay Mrs. J.F. Oliver, isang guro noong Marso 2, 1921. Sa tulang “Black and White,” at maraming tulang itinipon ni Monico Atienza (1995), masasalat ang popular at realistikong aspeto na nailahat ko. Tunghayan ang ilang taludtod mula sa “Dugo” at ‘Pakikidigma,” lathala noong 1929, halimbawa: “Ikaw’y makidigma sa laot ng buhay / At walang bayaning nasindak sa laban; / Kung saan ka lalong mayroong kahinaan, doon mo dukutin ang iyong tagumpay” (Lumbera & Lumbera 1982, 215-217). Mas mapusok at mapangahas ang himig ng boses sa “Malikmata,” kung saan ang tema ng dinamiko’t kongkretong kapaligiran ang paksa: “Hali-halili lang ang anyo ng bagay / At hali-halili ang tingkad ng kulay; / Kay rami ng ating inapi’t utusang / Sa paghihiganti—bukas, sila naman” (hinggil sa paksang-diwa ng mga sinipi, konsultahi Atienza 2006).

Lubos na bantog si Batute sa kanyang tulang “Ang Bayan Ko” (1928), nilapatan ng musika ni Constancio de Guzman, at idinagdag sa tanyag na sarsuwelang “Walang Sugat” (1902) ni Severino Reyes. Kalayaan ay birtud ng kalikasan: “Ibon mang may layang lumipad /Kulungin mo at umiiyak /Bayan pa kayang sakdal dilag /Ang di magnasang makaalpas..” (kalakip sa Cruz & Reyes 1984, 142). Hindi lamang makata ng palasintahang paksain si Batute, kundi manlilikhang masaklaw ang dalumat pangkasaysayan, litaw sa epikong tulang Sa Dakong Silangan (1928). Dalawang taon bago pumanaw si Batute noong 1932, naisulat ni Amado V. Hernandez ang kanyang “Kung Tuyo na ang Luha Mo, Aking Bayan” (Cruz & Reyes 146-47), na siyang naging pampasiglang sigaw ng mga demonstrador ng “First Quarter Storm” sa bisperas ng batas-militar ng diktadurang Marcos. Sinamantalang sumakay sina Batute at Hernandez sa namamayaning hilig sa sining-pambigkas hanggang hindi pa ito pinapalis ng pagkagumon sa bodabil, radyo at pelikula sa bago itatag ang Komonwelt.

Ngunit hindi si Batute o Hernandez ang kumatawan ng kontra-gahum na pakikibaka noong dekada ika-1930-40, kundi si Benigno Ramos. Lumahok si Ramos sa balagtasan noong 1926 sa kanyang “Balagtasan ng Kalayaan” (Zafra 2006, 274). Bago pa naging empleyado sa Senado bilang tagaslin noong 1917, naisulat na niya ang Pancho Villa: Maikling Kasaysayan ng Bantog at Kilabot na Taong Ito sa Mehiko. Taglay na ni Ramos ang istoriko-materyalistang pananaw na masisinag sa mga akda niya sa peryodikong Ang Bayang Filipino noong 1913 hanggang 1917. Pagkatapos magbitiw sa burokrasya noong 1930 sa kanyang pagtutol kay Presidente Quezon sa usapin ng Amerikanong pamamahala at karapatan ng mga Filipinong estudyante sa Manila High School, ibinuhos ni Ramos ang kalooban sa lingguhang pahayagan Sakdal na matapang na taliba ng sambayanan laban sa oligarkiya at kolonyalismong Amerikano. Noong Oktubre 1933, itinatag niya ang Lapiang Sakdalista na sumalungat sa panukala ng naghaharing Partido Nacionalista hinggil sa usapin ng pambansang kasarinlan at katarungang panlipunan. Nang sila’y sikilin at pigilin, naglunsad ng armadong aklasan ang masa noong Mayo 2-3, 1935 sa labing-apat na bayan ng Gitnang Luzon. Bagamat naging maka-Hapon o kolaboraytor si Ramos pagkaraang mabilanggo noong Disyembre 1939, hindi mapapasubalian ang kanyang pananalig sa nasyonalistikong demokrasya para sa nakararaming anak-pawis (Tolentino 1998).

Bukod sa matalinong pagkukuro sa pagbabago ng anyo ng sining sa mga unang tula niya, si Ramos ay likas na mapanghimagsik at mapagsubok sa pagtatambal ng kamalayan at kapaligiran. Pinagpugayan siyang “poeta revolucionario” dahil sa eksperimentasyon at pagkamakabago. Matayog at nakaantig ang mga tulang

12

“Gumising Ka, Aking Bayan,” “Panulat,” “Asyenda,” “Katas-Diwa,” at iba pa, makikilates sa “Mga Agam-Agam” (inilathala sa El Renacimiento, 28 Abril 1911) ang katangiang realistiko’t popular na sangkap sa paghikayat sa masang magkuro, sumuri, at maghinuha ng kinakailangang kilos sa pagsira ng di-rasyonal na institusyon at pagtutugma ng katwiran at ayos ng relasyong panlipunan. Ang aral o turo na naibigkis dito ay kasingkaw ng imahen o kakintalang maramdamin:

Ang taong kumita sa tulo ng pawis, sa mga paggawa at banat ng bisig ay taong marapat sa mga pag-ibig at sa pagkilala ng bawa’t may isip.

Ang mga mahirap ang pinanggalingan ng salaping hari ng nangabubuhay,
sa kanilang palad ito namuhatan
at sa tuyong bulsa’y siyang nagpayaman.

Ang bawat may milay ay nagmula muna sa buhay-hikahos ngayong nakikita. Humigit-kumulang ay nangagtamasa
ng sa mahihirap na taglay na dusa.

Ang bawa’t hangingging ng mga pagbulyaw sa mga mahirap ay isa rin namang
hukay na sa ganid na paglilibinga’t
sasaksi sa kanyang waka na mapanglaw.

Ang palad ay walang palagiang banig ni isang uupang sukat na makamit. Pagkagiring pula! Siya’t magtitindig ng api’t mamamatay sa mga malupit.

Hindi nasisilip agad ang ligaya
kung hindi magwagi sa pakikibaka. Ang mga mahirap na nananandata kung api ma’y busog sa mga pag-asa.

Tubig na malinis ang nakakatulad
ng pusong bayani ng isang mahirap, kahi’t tampisawin ng paang may burak ay hindi malabo: di mapapaglusak.

Ang pigil ng sama’y nasa dakong huli,
at kung sa gayon ma’y laging nagwawagi
asahan at bukas nama’y mga api
ang magtatagumpay at hindi ang imbi. (Ramos 1998, 13-14)

Dalawampung taon pa ang magdaraan bago pumutok ang masigabong martsa ng bayan sa Kaarawan ng Paggawa na idinakila ni Ramos sa kanyang tula. Binuo at

13

pinamunuan ng Partido Komunista ang aksyon, na winasak ng papet na konstabularya ni Quezon sa utos ng imperyalistang Amerikano. Maraming inaresto’t ibinalanggo. Ulat ni Amado Guerrero: “Ang Partido ay ipinagbawal ng papet na Korte Suprema at ang mga lider ay sinintensiyahang mabilanggo [noong 1932]. Gayunman, sa kabila ng pagbabawal sa Partido, sumiklab ang mga espontanyong pagbabangon ng mga magsasaka tulad ng naganap sa Tayug, Pangasinan, noong 1931 at ng ibinunsod ng mga Sakdal” (1970, 52-53) noong 1935, na naitalakay na sa unahan.

Aklasan: Pagsasanay sa Himagsikan

Inihudyat ng mga pagbabalikwas ng nakararaming mamamayan na nakahulagpos na sa antas ng rebolusyong Pranses ang modernong kabihasnan at humhangos na sa yugto Komunidad sa Paris ng 1871. Magkatalik na ang uring magbubukid, manggagawa’t intelektuwal sa kalunsuran sa nagkakaisang pagsalakay sa kapangyarihang piyudal, kumprador at kolonyalistang dayuhan. Unti-unting nayayari ang lideratong moral-intelektuwal ng makabayang pangkat. Masasalamin ito sa imahen ng aklasan. Mabalasik na naihatid ito sa tulang “Aklasan” ni Hernandez, na kasama sa kanyang librong Kayumanggi (1940). Nakalutang sa isang argumento na kung hindi napapalitan ang mali o masamang pamamalakad, iigpaw ang udyok ng himagsikan. Narito ang huling talugtod ng pagbabanta’t pagbabala:

Ngunit habang may pasunod na ang tao’y parang hayop samantalang may pasahod na anaki’y isang limos....

at may batas na baluktot
na sa ila’y tagakupkop,
ang aklasan ay sisipot
at magsasabog ng poot,
ang aklasa’y walang lagot, unos, apoy, kidlat, kulog, mag-uusig, manghahamok
na parang talim ng gulok, hihingi ng pagtutuos
hanggang lubusang matampok, kilalani’t mabantayog

ang katwirang inaapop,
hanggang ganap na matubos
ang Paggawang bagong Hesus
na ipinako sa kurus. (Medina 1972, 345)

Pansinin na ang harayang Hesukristo ang ikinabit sa “Paggawa” ay nagpagunita sa atin ng imahen sa huling tagpo sa nobelang Pinaglahuan, wari bagang ang sakripisyo ng sambayanan ay nagpapangako ng di-mahahadlangang katubusan sa wakas. Maaaring hinagapin na sagisag ito ng nakaugat na tradisyong milenaryo ng mga Colorum, sektaryang pangkat tulad ng Cofradia ni Hermano Pule, atbp. Sa kabilang dako, isinaalang-alang ng makata’t nobelista ang gawi, ugali, hilig ng madla na inilubog sa Kristiyanong ritwal ng cenaculo at pagbasa sa Pasyon.

14

Ang aklasan ay nailarawan naman sa mas realistikong paraan sa kuwento ni Brigido Batungbakal, “Aklasan.” Maantig at maudyok ang ritmo ng mga pangugusap sa naratibo, katugma ng daloy ng pagbabalita sa radyo, isang teknolohiyang lumaganap na noong Komonwelt. Mas makapangyarihan ang impluwensiya ng pelikulang may tinig noong dekada 1930 (Lumbera 1998, 397-98), kung saan ang metodo ng montage ang kontra-egemonyang lakas na dumurog sa katahimikan kunwaring-rasyonalidad ng kapaligiran. Maihahalimbawa na ang maikli’t putol-putol na taludtod sa unang bahagi ng “Aklasan” ni Hernandez. Sindak sa sigalot ang hiwatig ng puta-putaking detalye sa “snapshots.” Sa kuwento, hindi lang maramdaming paglalarawan ang kinasangkapan ng nag-uulat na reporter, kundi ang pagtatagning parataktika ng eksena ang mabisang representasyon ng gulo, paglalaban ng hinagap at kalakaran—sa malao’t madali, ang sindak ng krisis sa montage ang nakasiwalat ng katotohanang binaluktot ng inilimbag na ulat ng pahayagang Katarungan. Subaybayan ang indayog ng mga pariralang nakapaloob sa talatang ito:

Muling nagsalita si Andres Santos sa kanyang mga kasamahan. Sinabi niyang ingatan ang pagsakit sa mga taong hindi kasang-ayon ng kanilang simulain. Umugong ang hiyawan. Tumututol ang marami sa kanyang ibig mangyari. Hindi maaari ang ganyan. Kailangang patayin ang sinomang mag-eskirol. Walang itatangi. Isang babae ang tumindig. Nagsalita. Kailangang ipagtanggol ang karapatan ng mga nagsisi-aklas. Kailangang ipagtagumpay ang simulain natin sa kabuhayan. Umugong ang sigawan ng mga sumang-ayon. Pamaya-maya, isang trak ang huminto. Saka naghiyawan ng Mabuhay. Makikiramay sa atin ang mga taga-La Insular. Hindi tayo pababayaan ng mga taga-La Yebana. Tigas ng loob laman ang kailangan natin upang tayo’y magtagumpay (1982, 227- 28).

Kung aalagatain ang mabagal at mabigat na paglalatag ng mga pangyayari upang makabuo ng kapanabikan sa sinaunang kuwento nina Cirio Panganiban, “Bunga ng Kasalanan,” o ni Deogracias Rosario sa “Walang Panginoon,” malaki ang kaibahan ng paraan ng pagsasalaysay (Abadilla, Sebastian & Mariano 1954, 84-112). Pwedeng banggitin din ang sopistikadong pagsasalaysay ni Narciso Reyes sa “Lupang Tinubuan,” na pinagsusudlong ng pagtuklas ng nasyonalistikong saloobin sa pagkilala sa gunitang nagbubuklod sa salinlahi sa isang angkan sa isang tiyak na lugar. Dugo at lupa ang batayan ng pag-ibig sa bansa, hindi ang pakikibaka para sa kasarinlan at kalayaan ng mamamayan. Namumukod ang “Aklasan.” Walang pasubali kinagiliwan ang mga kuwentong nabanggit, naging popular; ngunit nakatuon ang pagmamasid ng naratibo sa inbididuwalistikong sikolohiya ng mga tauhan. Nalulutas ang tensiyon at suliranin sa moralistiko’t sikolohiyang pagkakalas ng mga komplikasyon. Sa akda ni Batungbakal, ang pag-inog ng mga pangyayari ay nagmumula sa igting ng relasyong sosyal, popular at realistiko sapagkat idinidiin ang dinamikong sagupaan at salpukan ng makabuluhang lakas sa lipunan at ibinubunyag ang pagkakaugnay ng mga puwersang siyang nagpapagalaw sa bawat sulong ng mga pangyayari sa kasaysayan. Ito’y ambag sa kabatiran ng masa at sagot sa kung paano mababago ang buhay sa kolektibong pagtutulungan.

Paglalakbay sa Sangandaan ng mga Barikada

15

Paano nakaabot sa antas na ito ang mga manlilikha? Paano nasiyasat at naikintal sa mabalasik na artikulasyon ang pag-uugnay ng nag-iisang kamalayan/isip at ang masalimuot na pakikisalamuha sa obhetibong realidad?

Nagbago ang klima ng opinyon sa larangan ng komunikasyon at diskusyon pampubliko noong dekada ika-1930 hanggang 1942. Sumidhi ang digmaan ng mga uring panlipunan. Bukod sa pagkayanig sa status quo ng insureksiyon ng Sakdalista, at mabulas na demonstrasyon ng mga alagad ng Partido Komunista ni Crisanto Evangelista at Partido Socialista ni Pedro Abad Santos, na humantong sa pagkakasanib ng dalawang kilusang ito, naitatag ang Philippine Writers Leaguenoong 1939. Pinamunuan nina Federico Mangahas, Teodoro Agoncillo, Salvador Lopez, Manuel Arguilla, Arturo Rotor, at iba pang intelektuwal, nagkaroon ng kolektibong kamalayan at plataporma ang nakakaraming manunulat. Ibinuod ang pagtugon ng mga manlilikha sa maselang problema ng bansa sa analitikong sanaysay ni Lopez sa librong Panitikan at Lipunan (1940).

Naigiit ko sa una ang dalawang katangiang pagkapopular at pagkarealistiko na kailangan upang makabuo ng egemonya ng uring manggagawa. Nakasalalay ito sa pamumunong moral/espiritwal ng mga organikong intelektuwal ng masa. Utang sa pananalig ng uring manggagawa’t magbubukid, sa kanilang pagtutol at pagkilos laban sa pang-aapi ng imperyalismo’t kakutsaba nito, namulaklak ang damdaming mapagpalaya sa kaisipang nailahad ni Lopez sa kanyang akda. Nahati ang pangkat ng mga manunulat sa dalawang bahagi: una, ang mga aesthete na naniniwala sa primaryang aksyoma ng sining-para-sa-kapakanan ng sining” at, pangalawa, ang naniniwala na ang pinaimportanteng layon nila ang “pagpapaunlad ng kagayan ng tao at sa pagtatanggol sa kanyang karapatan.” Nag-panukala na “makikilala lamang ng tao ang kanyang sarili sa pamamagitan ng pagkilala sa iba,” masinop na nilagom ni Lopez ang sitwasyon ng alagad-ng-sining sa katanungang ito: “Tutugtog ba sila ng biyolin habang nagliliyab ang Roma? ...O nang hindi nakakalimutan na ang sining ay dapat manawagan sa tao sa pamamagitan ng ganda’t kapangyarihan, gagampanan ba nila ang kanilang tungkulin sa daigdig ng mga tao, hihingahin ba ang hanging hinihinga natin, pag-iisipan ba ang mga problemang lumilito sa atin, ipapahiram ba ang pananaw at pagkahenyong ipinagkaloob sa kanila upang ganap na malultas ang mga ito?” (1984, 255).

Sa matalas na komprontasyon ng dalawang ideolohiyang natukoy, ang isa nakaugat sa burgesya/kapitalismong orden, at ang kasalungat na nakaugat sa uring pinagsasamantalahan, sumipot ang malinaw na kontradiksiyong hinaharap ng sambayanan. Ito ang kontradiksiyon ng mga gumagawa o yumayari ng kayamanang panlipunan, at ang mga makapanyarihang sumasamsam sa kayamanang iyon at nagpapalaganap ng kahirapan at kasamaan. Hustisya sosyal ang programa ni pangulong Quezon upang malutas ang kontradiksiyon. Samantala, sa panig ng mga organikong intelektuwal ng sambayanan, ang tugon sa krisis ng demokrasyang liberal na nakasalig sa kapitalismo ay rebolusyong sosyal at pulitikal—ang pag-alis ng pribadong pag-aari ng gamit sa produksiyon, pati lupaing sinasaka, kasabay ng pagtaboy sa mananakop, sa kolonyalismong Estados Unidos. Ang modernidad ng Kanlurang sibilisasyon ay barbarismo, samantalang ang modernidad na sumisibol at lumalago sa Pilipinas ay nagmumula sa kawalan o kabiguang nasa pusod ng Kanlurang sibilisasyon: ang kalayaan at kasarinlan ng inaalipin, inaapi, pinagsasamantalahan.

Sa mga akda ni Carlos Bulosan, ang manunulat na tumungo sa U.S. noong 1930 upang makipagsapalaran kasama ang ilang libong Filipinong kinontrata ng mga

16

pabrika’t plantasyon doon, natugunan ang hinihinging pakikipagbalitak ni Lopez at mga kapanlig sa Philippine Writers League. Naging kaibigan niya si Amado Hernandez at tumulong sa pagpapalthala ng Born of the People, talambuhay ni Luis Taruc. Nakilala rin niya sina Mangahas, Lopez, Rotor, at iba pang kababayang nakilahok sa kilusang makakaliwa (San Juan 1995). Noong 1946 lumabas ang kanyang tala ng mga karanasan niya at madlang kalahi: America Is in the Heart. Tumulong nang matagal sa pag-organisa ng mga unyon at pagtaliba ng mga simulain ng kilusang progresibo’t sosyalista, naitangal ni Bulosan ang pagsasanib ng digmaan laban sa kapitalismo sa U.S. at ang anti-imperyalistang pakikibaka ng masang Filipino sa kanyang nobelang The Cry and the Dedication.

Ang modernidad ng bansang bumabalikwas, nagsisikap tumakas sa pagkaduhagi, nagtataguyod ng mapagpalayang diwa’t damdamin, ay makikita sa mga akda ni Bulosan. Isang testimonyo nito ang tulang “If You Want to Know What We Are,” na kalakip sa Literature Under the Commonwealth, na pinamatnugutan nina Manuel Arguilla atbp. Sinisipi ko ang bahaging kumikilala sa panahon ng pagkamakabago na katambal ng mapanlikhang bayanihan ng mga anak-pawis bilang pangwakas:

Kami ang mga nagpapakasakit na nagdurusa para sa likas na pagmamahal ng tao sa kapwa, na gumugunita sa pagkatao
ng bawat nilalang; kami ang mga manggagawang nagpapagod
upang ang tigang na sangkapalalua’y maging isang pook ng kasaganaan,
na nagpapabagong-anyo sa kasaganaan upang maging halimuyak na walang

kamatayan.
Kami ang pita ng mga di-kilalang tao kahit saan,
na nagpupunla ng yaman sa kaningningan ng malawak na daigdig kami ang bagong diwa
at ang bagong saligan, ang bagong pagsasaluntian ng kaisipan; kami ang bagong pag-asa bagong kagalakan kahit saan.

Kami ang pangarap at ang bituin, ang nagpapahupa ng dusa; kami ang hangganan ng pagsisiyasat, ang simula
ng bagong kilusan; kami ang lihim ng landas
ng pagdurusa; kami ang mithiin ng kadakilaan;

kami ang buhay ng katibayan ng isang sumisibol na lipi.

Kung nais ninyong mabatid kung sino kami—
KAMI ANG REBOLUSYON!

SANGGUNIAN

Abadilla, A.G., F. B. Sebastian and A.D.G. Mariano. 1954. Ang Maikling Kathang Tagalog. Quezon City: Bede’s Publishing House Inc.

Agoncillo, Teodoro 1974. Filipino Nationalism: 1872-1970. Manila: R. P. Garcia Publishing Co.

——-& Milagros Guerrero. 1970. History of the Filipino People. Manila: R.P. Garcia. Atienza, Monico. 2006. “Mg Tula ng Pulitika at Pakikisangkot ni Jose Corazon de

Jesus.” Nasa sa Kilates. Ed. Rosario Torres-Yu. Quezon City: University of the Philippines Press.

17

Balmaseda, Julian Cruz. 2013 (1938). “Ang Tatlong Panahon ng Tulang Tagalog.” Mga Lektura sa Kasaysayan ng Panitikan. Ed. Galileo Zafra. MetroManila: Aklat ng Bayan.

Batungbakal, Brigido. 1982 (1935). “Aklasan.” Nasa sa Philippine Literature: A History and Anthology. Eds. Bienvenido Lumbera and Cynthia Nograles-Lumbera. Manila: National Book Store.

Bulosan, Carlos. 1984 (1940). “Kung Nais Ninyong Mabatid Kung Sino Kami.” Salin mula sa Ingles nina Lilia Antonio, H. Beltran Jr., at Richie Valencia. Nasa sa Ang Ating Panitikan. Eds. Isagani Cruz & Soledad Reyes. Manila: Goodwill Trading Co.

Cruz, Isagani & Soledad Reyes. 1984. Ang Ating Panitikan. Manila: Goodwill Trading Co.

Fernandez, Doreen G. 1996. Palabas: Essays on Philippine Theater. Quezon City: Ateneo de Manila University Press.

Francisco, Lazaro. 1998. “Ang Beterano.” 50 Kuwentong Ginto ng 50 Batikang Kwentista. Ed. Pedrito Reyes. Quezon City: Ateneo de Manila University Press.

Guerrero, Amado. 1971. Lipunan at Rebolusyong Pilipino. Maynila: Lathalaang Pulang Tala.

Jameson, Fredric. 1971. Marxism and Form. Princeton, NJ: Princeton University Press. Lopez, Salvador. 1984 (1940). “Panitikan at Lipunan.” Nasa sa Ang Ating Panitikan.

Eds. Isagani Cruz & Soledad Reyes. Manila: Goodwill Trading Co.
Lukacs, Georg. 1971 (1920). 
The Theory of the Novel. Tr. Anna Bostok. Cambridge, MA:

MIT Press.
Lumbera, Bienvenio & Cynthis Nograles Lumbera, eds. 1982. 
Philippine Literature: A

History & Anthology. Manila: National Bookstore.
Medina, Ben S. 1972. 
Tatlong Panahon ng Panitikan. Manila: National Book Store. Mojares, Resil B. 1983. Origins and Rise of the Filipino Novel. Quezon City: University

of the Philippines Press.
Ramos, Benigno. 1998. 
Gumising Ka, Aking Bayan. Ed. Delfin Tolentino, Jr.. Quezon

City: Ateneo de Manila University Press.
Richardson, Jim. 2011. 
Komunista. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. San Juan, E. 1995. On Becoming Filipino: Selected Writings of Carlos Bulosan. Philadelphia:

Temple University Press.
Santos, Lope K. 1960 (1906). 
Banaag at Sikat. Quezon City: Manlapaz Publishing Co. Saulo, Alfredo B. 1990. Communism in the Philippines. Quezon City: Ateneo de Manila

University Press.
Tolentino, Aurelio. 1975. 
Selected Writings. Ed. Edna Zapanta-Manlapaz. Quezon City:

University of the Philippines Library.
Tolentino, Delfin Jr. 1998. “Paunang Salita.” Nasa sa 
Gumising Ka, Aking Bayan: Mga

Piling Tula ni Benigno Ramos. Quezon City: Ateneo de Manila University Press. Wernsted, Frederick L. & Joseph Spencer. 1967. The Philippine Island World. Berkeley: U

of California Press.
Zafra, Galileo. 2006. “Ang Dalumat ng Katwiran sa Balagtasan Bilang Salik ni

Estetikang Pampanitikan.” Nasa sa Kilates. Ed. Rosario Torres-Yu. Quezon City: University of the Philippines Press.

APOLINARIO MABINI: SA PAGITAN NG DALAWANG IMPERYO

kritike 18, 1 (2024)--UST E-JOURNAL Sa Pagitan ng Dalawang Imperyo: Pilosopiya at Politika sa Ang Rebolusyong Filipino ni Apolinario Mab...